Manfred Starosta
Manfred Starosta (* 20. junija 1941 w Janšojcach) jo dolnoserbski rěcywědnik, słownikaŕ a pśełožowaŕ. Jogo nejwažnjejše źěła su dolnoserbska wucbnica Niedersorbisch – schnell und intensiv, Dolnoserbsko-nimski słownik (tak pomjenjony Starosta) a běgajucy projekt Nimsko–dolnoserbski słownik (DNW). Až do źinsa Starosta se zasajźijo za zachowanje a wuwiśe dolnoserbskeje rěcy a jo jaden ze slědnych, kótarež su zamóžne za twórjenje dopołnej leksikografiji w dolnoserbskej rěcy.
W lěśe 2000 jo Manfred Starosta myto Domowiny dostał[1]. W 2001 jo dostał Myto Ćišinskego za "za jogo rěcywědne a rěcspěchujuce statkowanje"[2].
Žywjenje wobźěłaś
Manfred Starosta jo se naroźił na 20. junija 1941 w Janšojcach. Dokulaž jogo nan jo padnuł we wójnje pśeśiwo Rusojskej južo pśed jogo naroźenim, Starosta jo wótrosł pśi staryma starjejšyma. Tam wón jo musał nejpjerwjej nimski powědaś, ale weto wón jo słuchał dolnoserbsku rěc wót swójeju stareju starjejšeju. Tak jo měł prědny kontakt ze serbskeju rěcu, až wón jo mógał něga raz małe sady w dolnoserbskej rěcy powědaś. Pópšawna pśicyna za zachopjeńk aktiwnego trjebanja serbskeje rěcy jo akle była stara žeńska, kótaruž Starosta jo zmakał. Wóna njejo mógała powědaś nimski a to jo było prědny raz, až wón jo musał wugroniś na serbski. Z tym rěcna zamóžnosć Starosty jo se wuwiła a wón jo nawuknuł nałožyś rěc, kótaruž won jo jano znał wót słuchanja.
Wót 1948 až do 1956 Starosta jo woglědał do zagrodneje šule w Janšojcach. Tam jo měł na zachopjeńku wjele problemow z pšaweju nimskeju rěcu a gramatiku. Cesto wón jo rozměšał wobej rěcy w jadnej saźe a jo było wjelgin śěžko se wótwucyś rěcne zmólki. Až do źinsa wón mysli w dwěma rěcoma. Wót 1956 až do 1960 Starosta jo był na Dolnoserbskej wušej šuli w Chóśebuzu, kótaraž jo źinsa Dolnoserbski gymnazium. W šuli Starosta nejpjerwjej njejo měł ambicijow za slawistiku, ale pśez zajm za ludowědu wón jo zachopił studium slawistiki w lěśe 1960 na uniwersiśe w Lipsku a jo pśistajił ned pótom pśidatny studium ludowědy a sociologije, kótaryž Starosta jo absolwěrował na uniwersiśe Poznań w Pólskej wót 1965 až do 1966. Swój studium Starosta jo dokóńcył ako diplomowy slawistikaŕ, ale južo wob studiumje – w lěśe 1964 – wón jo se ženił žeńsku z Litawskeje a góle jo se naroźiło. Tak Starosta jo pśišeł nejpjerwjej do sedymnasteje wušeje šule ako wucabnik za rušćinu wót 1966 až do 1968. Normalnje wón njejo směł wuwucowaś, dokulaž njejo cynił studium pedagogiki, ale jo był njamaš wucabnikow za rušćinu. Starosta jo měł tencas móžnosć za dorowanje felowanego studiuma, ale pón jo dostał pórucenje z Lipska. Togodla wón jo šeł do instituta za Sorabistiku na uniwersiśe w Lipsku a jo był wucabnik we wusokošulskej słužbje. Tam Starosta jo źěłał wót lět 1968 až do 1992, jo wuwucował serbšćinu a jo teke naźěłał materialije za wucbu, kak wucbnica za póstupjone a zajmowane sorabistiki Niedersorbisch – schnell und intensiv. W Lipsku Starosta jo był samućki Dolnoserb na uniwersiśe, ale weto wón jo powědał konsekwentnje dolnoserbski, dokulaž won njejo kśěł měšaś rěcy. Pó paźe murje wucbne městno jo stojało krotko pśed rozpušćenim a togodla Starosta jo se procował pśi Serbskem instituśe w Chóśebuzu a jo se pśistajił.
Na prědnem septemberje 1992 wótnoga Serbskego instituta jo pśiwzeła źěłabnosć w Serbskem domje w Chóśebuzu. To jo było we wósebnem wědomnostna institucija za dolnoserbske slěźenja. Tam Starosta jo źěłał ako rěcywědnik wót 1992 až do 2006 a jo zaběrał z wšakorakimi nadawkami a tematiskimi wobłukami. Głownje jogo wobłuki su byli dolnoserbska leksikografija, terminologija, gramatika a ortografija, ale teke wuwiśe dolnoserbskeje pisneje rěcy a rěcna wucba w dolnoserbšćinje. Weto wón jo bydlił dalej w Lipsku a źěłał ako gósćowy wucabnik na uniwersiśe a togodla wón jo jězdźił tam a zas až do źinsa.
Lěcrownož Starosta jo wót junija 2006 na wuměńku, wón jo pśecej hyšći ako eksterny sobuźěłaśeŕ a wjednik projekta Nimsko–Dolnoserbski słownik (DNW), a mimo togo wón a Fabian Kaulfürst stej pśedsedarje Dolnoserbskeje rěcneje komisije.
Dolnoserbsko-nimski słownik wobźěłaś
Za tym až Starosta jo pśišeł do Chóśebuza, jo se diskutěrowało, až Dolnoserbski–nimski słownik wěcej njedosega a jo pśestarany. Jo se kśěł jaden słownik, kótaryž jo se planował wót zachopjeńka ako wězanje. Starosta jo se pśewzeł ten projekt a w lěśe 1999 toś ten słownik jo se wuzjawił w ludowem nakładnistwje Domowina. To jo až do źinsa nejwobšyrnjejšy słownik dolnoserbskeje rěcy ze cełkownym wopśimjeśim wót něźi 45.000 lemata. „Starosta” jo pasiwny słownik k pśełožowanjeju a rozměśeju dolnoserbskich tekstow, pótakem nic za spisanje. Wopśimjejo frazeologizmy a póžyconki a teke pśestaranu a lokalnu leksiku, ale nic mjenja, mimo dolnoserbskich městnostnych mjenjow. Leksikon „Starosty” bazěrujo na ekcerpcijonem dolnoserbskem pismojstwje ze 19. a 20. stolěśa a se pódprějo teke na Thesaurus wót Muki, słownikach wót Bogumiła Šwjele a Pětša Janaša. Mimo togo „Starosta” wopśimjejo někotare nowe słowa, kótarež su nastali akle w 20. stolěśu. Źinsa „Starosta” jo nejwažnjejšy słownik za serbšćinu.
Nimsko–dolnoserbski słownik – DNW wobźěłaś
Jadnučki nimsko–dolnoserbski słownik – słownik wót Pětša Janaša – njejo tak wobšyrny a wopśimjejo teke stary pšawopis. Togodla jo se pśemysliło južo dłujko wó aktiwnem słowniku, za spisanje dolnoserbskich tekstow a aby zmólki se wobijało. Nejpjerwjej ideja jo se zachyśiła, dokulaž njejo se zjadnało, až do lěta 2001, ako źěła na słowniku su se zachopili. Pód wjednistwom Manfreda Starosty źěłaju hyšći Erwin Hanuš, Hauke Bartels a teke druge pśi projekśe. Naźěłanje cełeje leksiki trajo dłujcko a jo wjelgin wjelike, dokulaž kuždy sobuźěłaśeŕ pśeźěła kužde słowo słownika a wšykne wopowědaju změny a kótare słowa se pśiwzeju. K prědnemu cil projekta jo dejał byś jano šulski słownik z 20.000 lemata. Ta wersija jo se rozšyriła na 40.000 lemata w lěśe 2004. Něnto słownik ma wopśimjeśe wót něźi 60.000 lemata a śišćana wersija změjo wěcej ako 2000 boki. Na zakłaźe togo słownika dej se naźěłaś rownocasnje šulski słownik z wšakorakimi wopśimjeśami a wšakorakim wugótowanim jadnotliwych artiklow. Wót julija 2007 wšykne gótowe artikele słownika móžoš namakaś w interneśe na www.dolnoserbski.de. Zakłady leksikografiskego wobźěła su maminorěcna kompetenca awtorowu Starosta a Hanuš, wobšyrne zběrki ekserptow dolnoserbskeje rěcy, elektroniski korpus teksta a teke konsultacije z maminorěcnymi pomagarjami. Śěžkosć togo słownika jo było wótekšywanje modernych słowow, dokulaž dolnoserbska rěc jo jano mała rěc a njejo se standardizěrowana. Na pśikład za Nowy Casnik jo wjelgin wažne, až móžo powěźeś wó aktualnych temach teke z techniki a politiki, ale na tych pólach se musy hyšći wuwiś wjele dolnoserbskich słowow. To njejsu pšawe „nowe” słowa, ale cesto kompenzacije znatych abo starych słowow. Wósebnje jo wjelgin wažne, aby maminorěcne luźe mógali akceptěrowaś a rozměś nowu leksiku. Tak Nimsko–dolnoserbski słownik dej byś teke pomocny srědk wósebnje za njemaminorěcnych luźi k aktiwnemu wužywanjeju dolnoserbskeje rěcy, gaž se pśigótujo słownik.
Pśełožki do dolnoserbšćiny wobźěłaś
- Jurij Koch, Gaž wišnje kwitu (pśełožk knigłow Wišnina)