Uniwersum: Rozdźěl mjazy wersijami
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
S bot přidał: tt:Космос |
rěcne korektury, wobraze a wótkaze |
||
Rědka 1:
[[Dataja:Hubble ultra deep field.jpg|thumb|right|350px|
'''Uniwersum''' (z [[łatyńska rěc|łat.]] ''universus'' "ceły", z ''unus'' a ''versus'' "do jadnogo pśewobrośone") jo powšykne zapśimjeśe za cełk wšyknych wěcow a objektow. We wósebnem měnimy z tym '''swětnišćo''' abo ''Kosmos'' (z [[grichiska rěc|grich.]] κόσμος kósmos "(swětowy) pórěd", "pyšnotki", "pśistojnosć";
Ako swětnišćo pomjenjujomy cesto jano rum zwenka zemskeje atmosfery. Pśeto
== Powšykne informacije ==
Źinsa jo powšykna relatiwiska teorija [[Albert Einstein|Alberta Einsteina]] powšyknje pśipóznata za wjelikorumowu strukturu uniwersuma. Teke [[kwantowa fyzika]] jo wažne dopóznaśa pśinosowała za rozměśe jěsnego uniwersuma, w kótaremž stej byłej gustota a temperatura wjelgin wusokej a wjele procesow jo na rowninje elementarnych źělkow wótběžało (fyzika astronomiskich źělkow). Wěrjepódobnje jo, až buźo akle rozšyrjone rozměśe uniwersuma móžne, gaž fyzika jo wuwiła teoriju, ako zjadnośijo powšyknu relatiwisku teoriju z kwantoweju fyziku. Jej se groni engelski Theory of Everything abo teke swětowa formula. W tej teoriji kwantoweje grawitacije deje byś jadnotnje rozjasnjone wšykne styri zakładne mócy fyziki (elektromagnetiska móc, grawitacija, mócna a słaba jědrowa móc). Někotare fyzikarje gódaju, až snaź samo hyšći pěta móc eksistěrujo. To by mógło snaź rozjasniś, cogodla se fyzikarjam njeraźi, powšyknu relatiwisku teoriju z kwantoweju fyziku do jadnogo spóraś. Južo Albert Einstein jo se bźez wuspěcha wjele lět wó taku wšowobejmujucu teoriju procował. K tomu njejstej byłej w jogo koncepśe zdźaržanej mócne a słabe mjazsobne
Kosmologija, źěl fyziki a źinsajšneje filozofije pśirodowědomnosćow, zaběra se ze studiumom uniwersuma a wopytajo na pšašanja ako na pśikład za dokradnosću pśirodnych konstantow.
==
[[Wobraz:CMB Timeline75.jpg|thumb|400px|Jaden z modelow wuwiśa uniwersum]]
Klasiska, źinsa powšyknje daloko pśipóznata teorija prabucha wuchada z togo, až uniwersum jo nastał we wěstem wokognuśu, prabuchu (eng. [[big bang]), z jadneje singularity a wót togo casa se rozpśestrěwa. W tom modelu ale wóstanjo njejasne, co jo było do prabucha a co jo jen zawiniło. Cas, rum a materija su pó tej teoriji akle z prabuchom nastali. Z tym wótpadnjo zakład za pšašanje, co było do togo, pśeto njejo był - pó definiciji - žeden rum, w kótaremž by mógło se něco tšojś. K tomu pśiźo, až njejo móžno wěsty casowy dypk do prabucha fyzikaliski definěrowaś. Dokulaž njejsu znate pśirodowědomnostne kazni za ekstremne wuměnjenja w prědnych něźi 10<sup>−43</sup> sekundach (Planckowy cas) pó prabuchu, njewopisujo ta teorija pópšawem zewšym to tšojenje same. Akle pó tom Planckowem casu jo móžno fyzikaliske wótběgi slědowaś. Na pśikład móžomy jěsnemu uniwersumoju pśirědowaś temperaturu 1,4 · 10<sup>32</sup> K (Planckowa temperatura).
Wšykne woblicenja za
W mjazygalaktiskem rumje (glědaj teke [[galaksija]]) jo gustosć něźi jaden wóźikowy atom na kubikny meter, w galaksijach pak jo wó wjele wuša. Pó rumje rozdźělone su póla a promjenjenje. Temperatura slězynowego promjenjenja jo 2,7 Kelvin (pótakem něźi -270 °C). Wóna jo nastała 380.000 lět pó prabuchu a groni se jej teke prědny wukśik pó naroźenju uniwersuma. Wóno wobstoj jano w małem źělu z materije a energije (4%), wót ceje zasej jano późěl 10% swětło wusćeła a stakim widobny jo. Nejwětšy źěl wugótujo z wjele wobglědowanjami indirektnje dopokazana, ale dalej njerozjasnjona "śamna materija" (23%) a "śamna energija" (73%), ako jo za póspěšonu ekspansiju zagronita. Na śamnu energiju pokazuju daty dalokich supernowow, jeje eksistenca se wobkšuśijo z pomocu
== Forma a wolumen ==
Z prabuchoweje teorije by mógało slědowaś, až ma uniwersum formu kule, to pak jo jano jadna z wjele móžnosćow. Naraźiło jo se pódla płonego uniwersuma wjele drugich formow, na pśikład hypertorusowu formu abo teke w popularnowědomnostnych publikacijach znatej formje bala a trompety.
Standardowy CDM-model (z eng. cold dark matter, "zymna śamna materija") ako teke
Wažny jo rozdźěl mjazy njeskóńcnosću a njewobgranicowanosću: Teke gaby uniwersum njeskóńcny wolumen měł, by był weto wobgranicowany. To dajo se lažko na modelu pokazaś: Pówjerch kule (sfera) jo kóńcny, njama pak žedno srjejźišćo a jo njewobgranicowany (móžomy se na njom pógibowaś, bźez togo až gdy kšomy dojśpijomy). Tak ako dwójodimensionalny pówjerch wobdajo kulu, móžomy se pśedstajiś tśidimensionalny rum ako kšomu wušejdimensionalnego ruma, jolic uniwersum njejo płony ale
{{commons|Category:Universe}}
[[Kategorija:Kosmologija]]
|