Uniwersum: Rozdźěl mjazy wersijami
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
rěcne korektury, wobraze a wótkaze |
S rěcne korektury |
||
Rědka 3:
'''Uniwersum''' (z [[łatyńska rěc|łat.]] ''universus'' "ceły", z ''unus'' a ''versus'' "do jadnogo pśewobrośone") jo powšykne zapśimjeśe za cełk wšyknych wěcow a objektow. We wósebnem měnimy z tym '''swětnišćo''' abo ''Kosmos'' (z [[grichiska rěc|grich.]] κόσμος kósmos "(swětowy) pórěd", "pyšnotki", "pśistojnosć"; napśeśiwo chaosoju) a pomjenjujomy z nim swět, to groni swětnišćo ako widobny uniwersum, ale teke ako rědowany, harmoniski cełk.
Ako swětnišćo pomjenjujomy cesto jano rum zwenka zemskeje atmosfery. Pśeto pśechod mjazy atmosferu a swětnišćom jo běžny, eksistěruju někotare wustajony granice. Mjazynarodnje pśipóznata jo definicija [[Fédération Aéronautique Internationale]], pó kótarejž swětnišćo se zachopijo we wusokosći 100 kilometerow. Pó definiciji [[NASA]] a US air force se wono zachopijo južo we wusokosći něźi 80
== Powšykne informacije ==
Rědka 14:
[[Wobraz:CMB Timeline75.jpg|thumb|400px|Jaden z modelow wuwiśa uniwersum]]
Klasiska, źinsa powšyknje daloko pśipóznata teorija prabucha wuchada z togo, až uniwersum jo nastał we wěstem wokognuśu, prabuchu (eng. [[big bang]), z jadneje singularity a wót togo casa se rozpśestrěwa. W tom modelu ale wóstanjo njejasne, co jo było do prabucha a co jo jen
Starstwo uniwersuma móžomy na zakłaźe nejdokradnjejšych měrjenjow satelita WMAP na 13,7 miliardow lět kradu dokradnje licyś. To starstwo dajo se teke zwěsćiś z ekstrapolaciju wót tencasneje spěšnosći ekspansije uniwersuma na cas, w kótaremž uniwersum jo był w jadnom dypku. To woblicenje pak wótwisujo mócnje wót wobstatkow a zestajenja uniwersuma, pśeto materija a energija pśez grawitaciju toś tu ekspansiju późaržujotej. Až doněnta jano indirektnje dopokazana śamna energija móžo tu ekspansiju teke póspěšyś. Tak mógu wšakorake měnjenja wó zestajenju uniwersuma teke k wšakorakim wuliconym starstwam wjasć. Z pomocu starstwa nejstaršych gwězdow móžomy dolnu granicu starstwa póstajiś. W tencasnem standardowem modelu se wobej metoźe derje makatej.
Wšykne woblicenja za starstwa uniwersuma wuchadaju z togo, až jo prabuch napšawdu zachopjeńk uniwersuma, což pak dla
W mjazygalaktiskem rumje (glědaj teke [[galaksija]]) jo gustosć něźi jaden wóźikowy atom na kubikny meter, w galaksijach pak jo wó wjele wuša. Pó rumje rozdźělone su póla a promjenjenje. Temperatura slězynowego promjenjenja jo 2,7 Kelvin (pótakem něźi -270 °C). Wóna jo nastała 380.000 lět pó prabuchu a groni se jej teke prědny wukśik pó naroźenju uniwersuma. Wóno wobstoj jano w małem źělu z materije a energije (4%), wót ceje zasej jano późěl 10% swětło wusćeła a stakim widobny jo. Nejwětšy źěl wugótujo z wjele wobglědowanjami indirektnje dopokazana, ale dalej njerozjasnjona "śamna materija" (23%) a "śamna energija" (73%), ako jo za póspěšonu ekspansiju zagronita. Na śamnu energiju pokazuju daty dalokich supernowow, jeje eksistenca se wobkšuśijo z pomocu satelitow ako COBE a WMAP, balonowych eksperimentow ako BOOMERANG, a teke efektow grawitaciskich linsow a rozdźělenja galaksijow w uniwersumje. Cełkowna masa uniwersuma lažy mjazy 8,5 · 10<sup>52</sup> a 10<sup>53</sup> kg. Arthur Eddington jo južo 1938 gódał, až jo kradnje 136 · 2<sup>256</sup>, abo něźi 1,57 · 10<sup>79</sup> protonow a elektronow, z masu 2,64 · 10<sup>52</sup> kg. K tej masy pśiźo hyšći masa neutronow. Wuchadamy z togo, až jo pśidatnje hyšći śamna energija, ako teke ma wěstu masu. W teoriji wóna ma wósebne antigrawitaciske statkowanje. Z nim wopytajo se rozkłasć, cogodla njedojźo ku grawitaciskemu kolapsoju (big crunch). Z wótpowědnje wusokeju temperaturu na zachopjeńku a niskeju gustotu by teke móžno było, až uniwersum dojśpijo kritisku spěšnosć ekspansije (wuběgańska spěšnosć), tak až by móžna była njeskóńcna ekspansija pśeśiwo grawitaciji.
| |||