Meridian (geografija): Rozdźěl mjazy wersijami

Słowo '''meridian''' wóznamjenja w [[Geografiske koordinaty|stopnjowej seśi zemje]] poł [[Dlininowy krejz|dlininowego krejza]] na [[Zemski powjerch|zemskem powjerchu]], kótaryž źo wót jadnogo geografiskego [[Pol (geografija)|pola]] k drugemu. Jo zwězujuca linija wšych geografiskich městnow, na kótarychž [[Słyńco|słyńco]] w jadnakem [[Cas|casu]] zabjerjo nejwuši dypk ''swójeje dnjoweje cery ([[Dnjowy wobłuk|dnjowy wobłuk]]) na njebju'', na kótarychž jo pótakem [[Połdnjo|połdnjo]]. Póchad słowa z [[Łatyńšćina|łatyńskego]] ''circulus meridianus''

Młogi raz wužywa se toś to zapśimjeśe ze zamólenim teke ako [[Synonym|synonym]] za ''połny'' ''[[Dlininy krejz|dlininy krejz]]''.

Meridiany maju (gaž naglědajo se zemja ako kula abo dokradnjej ako [[Rotaciski elipsoid|rotaciski elipsoid]]) wšykne jadnake rozćěgnjenje, pśeto wótstawk mjazy poloma jo pśi [[Rotaciske śěleso|rotaciskem śělesu]] pśecej konstantny. Pótakem su dlininowe krejze na rozdźěl wót [[Šyrinowy krejz|šyrinowych krejzow]] pśecej [[Wjeliki krejz|wjelike krejze]] a togodla meridiany pśecej teke poł wjelikego krejza. Dłujkosć meridiana jo na [[Referencny elipsoid|referencnem elipsoiźe]] [[WGS84]] wok. 20.003,9&nbsp;km.<Ref>[http://home.online.no/~sigurdhu/Grid_1deg.htm The Earth according to WGS 84; calculated by Sigurd Humerfelt.]</Ref>

Wuchadajucy wót pola, powětša se wótstawk mjazy dwěma meridianoma pśecej wěcej, daniž skóńćnje njedojśpijo na [[Ekwator|ekwatorje]] swój maksimum. Wótstawk mjazy meridianami, kótarež su wó 1° wót se zdalone, pomjenjujo se [[Wotšyrjenje|wotšyrjenje]]. Wóno jo wótwisne wót wužywanego [[Referencny elipsoid|referencnego elipsoida]]. Pśi [[Besselowy elipsoid|Besselowem elipsoiźe]] na&nbsp;pś. jo wotšyrjenje na ekwatorje 111,307 km a na 50. stopnju šyriny, w Srjejźnej Europje pak jano 71,687 km.

== Wósebne meridiany ==

''[[Parisowy meridian]]'' jo [[Nulowy meridian|nulowy meridian]] był, kótaryž jo se pśed [[Mjazynarodna meridianowa konferenca|Mjazynarodneju meridianoweju konferencu]] z lěta 1884 wužył a lažy 2°&nbsp;20'&nbsp;14.025" na pódzajtšo wót [[Greenwich (London)|Greenwichowego]] meridiana, kótaryž wužywa se powšyknje akle wot togo. ''[[Paris]]owy meridian'' źo prěki pśez [[Parisowy obserwatorium]].

Górka w Greenwichu jo stojnišćo něgajšnego [[Royal Greenwich Observatory]] (Flamsteed House), pśez kótaryž [[Nulowy meridian|nulowy meridian]] źo, na kótaryž jo se w lěśe 1884 dogroniło a pó kótaremž jo se [[Greenwich Mean Time]] póstajił.

Wěste meridiany wobgranicuju [[Casowa cona|casowe cony]], do kótarychž zemja jo rozdźělona. Połny wobwjert zemje wó 360 stopnjow trajo jaden [[Źeń|źeń]] z 24 [[Góźina|góźin]], pótakem 1.440 [[Minuta (cas)|minutow]]. Z toś teje pśicyny jo casowy wótstawk mjazy dwěma meridianoma dokradnje 4 minuty (1.440 : 360). Diferenca městnego casa dweju městnowu, kótarejž matej w [[Stopnjowa seś|stopnjowej seśi]] zemje wótstawk wót 15 stopnjow dlininy, jo togodla dokradnje 1 góźina = 60 minutow (jolic wužywa se [srjejźna] geografiska casowa definicija).

Dokulaž pśeběg casowych conow pak orientěrujo se nic jano na geografiskich, ale teke na praktiskich a politiskich směrnicach, móžo diferenca ''kazniskego'' casa mjazy dwěma městnoma teke wětša abo mjeńša ako městna casowa diferenca byś. Póstajone casowe cony rozeznawaju se zwětšego wó połne góźiny, rědko teke wó poł góźiny. Wósebnosć stej pola, dokulaž how wšykne meridiany a z nimi teke wšykne casowe cony padnu na jadno. Na polu jo móžno, z mało kšacami wšykne casowe cony pśekšocyś. Za [[Antarktis]] jo se póstajiło, až how wšuźi [[Koordiněrowany swětowy cas|koordiněrowany swětowy cas]] płaśi.

== Meridianowa ekspedicija ==

milimetrow w pśirownowanju z póznjejšymi měrjenjami. Něgajšna nowa měra jo ako źaseśmilionty źěl cery wót pola k ekwatoroju definěrowana. Dalšne dopóznaśe pśez ekspediciju jo było, až napšawdna forma zemje njejo jadnaki [[Elipsoid|elipsoid]], ale jo w swójej njepšawidłownosći skerjej na powjerch kulki pódobna.

== Film ==