Ferrowy meridian
Ferrowy meridian, pómjenjony pó Ferro, jadnej z Kanariskich kupow, jo w Europje nejdalej rozšyrjony nulowy meridian wót starowěka był, napóslědku k Pariskemu meridianoju skoplowany a – dla pśewažeceje wužywanja Greenwichskego meridiana na mórskich kórtach – na geografiskich kórtach wobgranicowany był. Pó Ferrowem meridianje su koordinaty wjele nawigaciskich a geografiskich kórtow pśedewšym wót 16. do 19. stolěśa wusměrjone.
Stawizny
wobźěłaśPrědny raz wokoło 100 jo Marinos z Tyrosa insulae fortunatae (łatyński za glucne kupy), Kanariske kupy, pódjwacorny kóńc tegdy znatego swěta, ako referencny dypk póstajił. Toś to póstajenje wšak jo se jano pśesajźiło, dokulaž wuznamny astronom Klawdius Ptolemeus jo jo w lěśe 150 pśewzeł. Wóno jo pak skerjej teoretiskego wuznama było, dokulaž Ptolemeus jo se pśi swójom źěle na swóje rodne město Aleksandrija póségnuł, kótaregož połoženje jo na 60,5° póstajił, což scełego njewótpowědujo pšawemu połoženjeju Kanariskich kupow. Ze srjejźowěkom a jogo kólasowymi kórtami su meridiany bźez wuznama byli, Kanariske kupy su se ze znatego swěta Europy zgubili. Teke póznjejše portolanowe kórty njejsu geografiske koordinaty pśedstajili.
Ze znowegonadejźenim Kanariskich kupow w 14. stolěśu a pó tom zachopinajuceju se renesancu su zasej na Ptolemejske pśedstajenja nawězali a nejwěcej pódwjacorna kupa Ferro (źinsa El Hierro) jo se ako nulowy meridian póstajiła. W zwisku z nadejźeńskimi drogowanjami a natwarjenim gwězdarnjow w Europje, na zachopjeńku hyšći bźez linsowych instrumentow, jo licba konkurěrujucych nulowych meridianow wót 16. stolěśa rosła. Ale nejwěcej z nich jo jano lokalny abo narodny wuznam dojśpiło. Pódpěrajuce za wobchowanje Ferrowego meridiana jo teke statkowało, až meridian magnetowego pola, kótaryž zda se nejpjerwjej ako pśirodna definicija nulowego meridiana, jo widobnje jano mało na pódwjacor lažył. Dalšna lěpšyna tos togo licenja dlininy su pozitiwne gódnoty za wšu Europu byli. W aprylu 1634 jo se wót kongresa wuconow wšych łoźujucych narodow Ferrowy nulowy meridian wobkšuśił a rownocasnje hyšći raz dokradnjej na Punta Orchilla, pódowjacornu špicu kupy, póstajił.
Zmólka pśi póstajenju dlininy jo do togo pśi něźi stopnjow była: Ptolemeus jo rozćěgnjenje pó dłujkosći Srjejźnego mórja pśi 62° pódał, Mercator w lěśe 1554 z 52°, napšawdu lažy pśi 42°. Teleskop, kótaryž jo był znaty wót wokoło 1610, jo zmóžnił pśez wobglědowanje astronomiskich tšojenjow, pśedewšym woběgow Jupiterowych mjasecow, za kótarež wót lěta 1668 tabele su eksistěrowali, pomjeńšenje zmólki na 10 do 12 minutow, pśi rownocasnem wobglědowanju na póśěgowem městnje na 2 do 3 minuty. Z tym jo se zachopił wuznam derje wutwarjonych gwězdarnjow dalej rosć. Pśedchadnik jo Brahowy Uranienburg był, mjazynarodny wuznam stej wósebnje Pariski obserwatorium wót lěta 1666 a Royal Greenwich Observatory wót lěta 1676 dojśpiłej, kótarež su wšykne južo z praktiskich pśicynow k nowym meridianowym systemam wjadli. Na kupje Ferro njejo natwarjenje wjelikeje gwězdarnje móžne było. Dokulaž Ferrowy meridian weto njejo dejał se spušćiść, jo pó póstajenju dlininoweje diference k Pariskemu obserwatoriumoju wót 1724 pśez Louis Feuillée na mjazy 19°52' a 20°06' Ferrowe póstajenje na eksaktne 20° na pódjwacor wót Pariskeho obserwatoriuma konsens było. Z tym jo Ferrowy nulowy meridian zakšyty Pariski nulowy meridian był. Do togo jo se z dlininowej diferencu 22,5° Paris–Ferro kalkulěrowało.
Pó tom jo se wjele nulowych meridanow pśez Ferrowy meridian wuměniło abo wótwóźijo se wót Ferrowego meridiana, tak až wót srjejź 18. stolěśa jano Ferro a Paris na jadnom boku a, nejpjerwjej mało Greenwich na drugem boku, su wětšy wuznam měli. Krotko pó tom, wót slědneje tśeśiny, jo teke na mórju spušćobne póstajenje dlininy móžno było, pśez zwěsćowanje dosegajucy dokradnych mjasecnych distancow w mjasecnych tabelach a pśez dosegajucy dokradne chronometry. Z tym su teke dokradne pódaśa dlininy na mórskich kórtach trjebne byli. Dokulaž mórska móc Wjelika Britaniska jo how wjeduca była, jo se na mórskich kórtach Greenwichski nulowy meridian pśesajźił. Akle wót lěta 1884 jo se na zakłaźe togo Greenwich ako póśěgowy dypk mjazynarodnje ako dopórucenje dojadnał a jo se teke wjelgin malsnje pśesajźił. Zawězujucy jo wón wót mjazynarodneje konference swětowych kórtow w lěśe 1913 był.
Teke pó pśestajenju kórtow jo se Ferrowy nulowy meridian w rozměrjeńskich zastojnstwach zwětšego hyšći dalej wužywał. W Nimskej jo se Ferrowy nulowy meridian we wobłuku pśigótowanjow k pśechadoju rozměrjenja kraja na koordinaty Gauß-Krüger w lěśe 1923 pśez Greenwichski wuměnił. Za to jo se wót doněntnych gódnotow dlininy narownana gódnota 17° 40' wótśěgnuła, aby se doněntny łopjenowy pśirěz topografiskich kórtow wobchował. Awstriske rozměrjenje kraja bazěrujo do źinsa na Ferrowem nulowem meridianje. Pśelicenje do Greenwichskich dlininow stawa se z mjazynarodnje normowaneju gódnotu 17° 40' 00" (glědaj teke Hermannskogel a Rauenberg), mjaztym až jo starša gódnota 17° 39' 46,02" z europskego wurownanja dlininow Theodora Albrechta (wokoło 1890) wušła. Dla absolutnego lotowego wótchylenja 13–14" pla Wiena a pla Barlinja jo se naposlědku kulowata gódnota dojadnała.
Literatura
wobźěłaś- Gustav Forstner: Längenfehler und Ausgangsmeridiane in alten Landkarten und Positionstabellen. Dissertation, Universität der Bundeswehr München, Fakultät für Bauingenieur- und Vermessungswesen, Studiengang Geodäsie und Geoinformation, Neubiberg 2005. (= Schriftenreihe / Studiengang Geodäsie und Geoinformation, Universität der Bundeswehr München, Heft 80. Teke online ako pdf, ub.unibw-muenchen.de).
Eksterne wótkaze
wobźěłaś- Heinrich Busch: Nulowy meridian. seefunknetz.de, 2000 (z kórtami, nimski)