Tupiske rěcy

Tupiske rěcy su jadna z nejdalšej rozšyrjonych indigenych rěcnych swójźbow w nižynje pódzajtšneje Pódpołdnjoweje Ameriki. K jich stronam rozšyrjenja słušaju abo su słušali wjelike źěle Brazilskeje, Paraguay, pódzajtšna Boliwiska, Francojska Guyana, źěle pódpołnocneje Argentinskeje ale teke nakšomne strony w dłujkem zajtšu Peruwa a w dłujkem zajtšu Kolumbiskeje. Tupiske rěcy se tuchylu wót wjele milionow luźi powěda, pśi comž rozšyrjenje jadnotliwych gałuzow a rěcow jo pak wjelgin njestawne. Z wótstawkom nejdalšej rozšyrjony gałuz Tupiskich rěcow su Tupi-Guaraniske rěcy. Mjaztym až k toś tej gałuzy słušajuca paraguayiska Guaranišćina ma sama ca. 4 milionow rěcnikow, wucynijo licba rěcnikow wšych wuškownych rěcow gromaźe mjeńše ako 200.000, a w licbje bogate toś tych rěcow su wót wótemrěśa pógrozone.

Klasifikacija wobźěłaś

Tupiske rěcy se do źaseś gałuzow rozrěduju, z kótarychž Tupi-Guaraniske rěcy su z wótstawkom nejdalšej rozšyrjone, mjaztym až někotare druge jano jadnu abo mało rěcow wopśimjeju. Slědujuca pśeglědka pomjenjujo wše źinsa hyšći powědana abo dosegajuce dokumentěrowane wótemrěte rěcy z jich źinsajšnymi abo něgajšnymi stronami rozšyrjenja ale teke jich licbu rěcnikow.^[1]

Tupiske rěcy
- Arikém-gałuz
  - Karitiána (ca. 200 w Rondônia)
  - Arikém (wótemrěta, něga w Rondônia)
- Awetí-gałuz
  - Awetí (Aueti, Auetö) (ca. 90 w Mato Grosso)
- Juruna-gałuz
  - Juruna (Yuruna, Yudya) (ca. 200 w Mato Grosso; něga w Pará)
  - Xipáya (2 w Pará)
  - Manitsawá (wótemrěta, něga w Mato Grosso)
- Mawé-gałuz
  - Mawé (Maué, Sateré-Mawé) (6.000 w Amaconasu)
- Mondé-gałuz
  - Mondé (małko rěcnikow w Rondônia)
  - Aruá (małko rěcnikow w Rondônia)
  - Gavião (Ikõro, Digüt) (ca. 350 w Rondônia)
  - Suruí (Paitér) (ca. 450 w Rondônia a Mato Grosso)
  - Cinta-larga (ca. 600 w Mato Grosso a Rondônia)
  - Zoró (ca. 300 w Mato Grosso)
- Mundurukú-gałuz
  - Mundurukú (ca. 7.000 w Pará a Amaconasu)
  - Kuruáya (5 w Pará)
- Puruborá-gałuz
  - Puruborá (Boruborá) (małke w Rondônia)
- Ramaráma-gałuz
  - Káro (Arara, Urukú, Itogapúk, Ntogapíd, Ramaráma) (ca. 200 w Rondônia)
  - Urumí (wótemrěta, něga w Rondônia)
- Tuparí-gałuz
  - Tuparí (ca. 300 w Rondônia)
  - Wayoró (Ajurú) (ca. 80 w Rondônia)
  - Mekéns (ca. 150 w Rondônia)
  - Makurap (nejskerjej ca. 700 w Rondônia)
  - Sakirabiát (nejskerjej ca. 70 w Rondônia)
  - Kepkiriwát (wótemrěta, něga w Rondônia)
- Tupi-Guaraniski gałuz
  - Pódkupka 1 (Guaraniska pódkupka)
    - Chiriguano-narěcny cluster (w Boliwiskej zwětšego [boliwiska] Guaranišćina) (ca. 50.000 w Boliwiskej, ca. 15.000 w Argentinskej, ca. 2.000 w Paraguayju)
      - Avá (w Paraguayju Guarayu) (w Boliwiskej, Argentinskej, Paraguayju)
        Chané-narěc
        
        Tapieté-narěc
      - Izoceño (w Boliwiskej)
    - Guayakí (Aché) (ca. 850 w Paraguayju)
    - [slědujuce rěcne formy twórje kupku wusko pśiswójźbnych warietetow, za kótarež njejo žedne wósebne głowne zapśimjeśe]
      - Stara Guaranišćina (w 16. až 18. lětstotku w pódzajtšnem Paraguayju a źinsajšnej dłujkozajtšnej Argentinskej a Pódpołdnjowej Brazilskej; źinsa pókšacowana wót paraguayskeje Guaranišćiny)
        paraguayska Guaranišćina (ca. 4.000.000 w Paraguayju a granicujucych źělach Argentinskeje a Brazilskeje
      - Kaiwá (Pãi-Tavyterã) (ca. 10.000 w Paraguayju, ca. 9.000 w Mato Grosso do Sul, ca. 500 w Argentinskej)
      - Mbyá (ca. 8.000 w Paraguayju, ca. 2.300 w brazilskich zwězkowych statach Espírito Santo, Rio de Janeiro, São Paulo, Paraná, Santa Catarina a Rio Grande do Sul, ca. 1.000-2.000 w Argentinskej)
      - Nhandéva (Chiripá) (ca. 4.900 w brazilskich zwězkowych statach Paraná, São Paulo a Mato Grosso do Sul)
    - Xetá (pśisamem wótemrěta, w Paraná)
  - Pódkupka 2
    - Guarayu (ca. 5.000 w Boliwiskej)
    - [slědujuce rěcne formy twórje kupku wusko pśiswójźbnych warietetow, za kótarež njejo žedne wósebne głowne zapśimjeśe]
      - Sirionó (ca. 500 w Boliwiskej)
        Yuqui-Dialekt (ca. 150 w Boliwiskej)
      - Jorá (Hora) (wótemrěta, něga w Boliwiskej)
  - Pódkupka 3
    - Tupí (wótemrěta, něga w pśibrjoznych stronach wót São Paulo)
      - Tupí Austral (Língua Geral Paulista) (něga w krajnem nutśikownem wót São Paulo a wuškowneje pódpołdnjoweje Brazilskeje)
    - Tupinambá (wótemrěta, něga w brazilskich pśibrjoznych stronach wót Rio de Janeiro až Pará)
      - Nheengatú (Língua Geral Amazônica) (ca. 3.000 w Amaconasu; něga podłu wobchadnych puśow w cełej rumnosći Amaconasa)
      - Kokáma/Omáwa
        Kokáma (nejskerjej nejmjeńša 2.000 w Peruwje, ca. 50 w Amaconasu, ca. 20 w Kolumbiskej)
        
        Omáwa (wótemrěta)
        
        Kokamíya (małko rěcnikow w Peruwje)
  - Pódkupka 4
    - Avá (Canoeiro) (ca. 100 w Tocantins)
    - Akwáwa-narěcny cluster
      - Asuriní do Tocantins (Asuriní do Trocará) (ca. 200 w Pará)
      - Suruí do Tocantins (Suruí do Pará) (ca. 150 w Pará)
      - Parakanã (ca. 350 w Pará)
    - Tapirapé (ca. 200-350 w Mato Grosso)
    - Tenetehára-narěcny cluster
      - Guajajára (ca. 10.000 w Maranhão)
      - Tembé (ca. 100-200 w Maranhão a Pará)
  - Pódkupka 5
    - Araweté [dokóńcna klasifikacija hyšći njejo wěsta] (ca. 200 w Pará)
    - Asuriní do Xingu (ca. 70 w Pará)
    - Kayabí (ca. 800 w Mato Grosso a Pará)
  - Pódkupka 6
    - Apiaká (licba rěcnikow njejo znata, w Mato Grosso)
    - Kawahíb-narěcny cluster
      - Amondawa (ca. 50 w Acre a Rondônia)
      - Karipuna (12-15 w Acre a Rondônia)
      - Juma (9 w Amaconasu)
      - Parintintín (ca. 130 w Amaconasu)
      - Tenharím (ca. 260 w Amaconasu)
      - Uru-eu-wau-wau (ca. 100 w Rondônia)
  - Pódkupka 7
    - Kamayurá (Kamaiurá) (ca. 270 w Mato Grosso)
  - Pódkupka 8
    - na sewjer Amaconasa
      - Emerillon (ca. 200 w Francojskej Guyanje)
      - Wayampi (ca. 650 w Francojskej Guyanje, ca. 500 w Amapá, ca. 10 w Pará)
      - Zo'é (něga Poturu) (ca. 180 w Pará)
    - na pódpołdnjo Amaconasa
      - Anambé (pśisamem wótemrěta, w Pará)
      - Guajá (ca. 350 w Maranhão)
      - Urubú-Kaapor (ca. 500 w Maranhão)
      - Takunyapé (wótemrěta, něga w Pará)
      - Turiwára (nejskerjej wótemrěta, něga w Pará)
      - Amanayé (nejskerjej wótemrěta, něga w Pará)

Nožki wobźěłaś

↑ Žrědła za klasifikaciju a licby rěcnikow: Aryon D. Rodrigues: Tupí, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999, S. 107-110; ale teke specielnje ta Tupi-Guaraniske rěcy: Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, ibid., S. 125-133.

Literatura wobźěłaś

Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. - Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999. - ISBN 0-521-57021-2. - (Cambridge language surveys), S. 125-163.
Aryon D. Rodrigues: Tupí, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. - Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999. - ISBN 0-521-57021-2. - (Cambridge language surveys), S. 107-124.

[1] Žrědła za klasifikaciju a licby rěcnikow: Aryon D. Rodrigues: Tupí, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999, S. 107-110; ale teke specielnje ta Tupi-Guaraniske rěcy: Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, ibid., S. 125-133.

[1]