Astronomija

Astronomija (ze starogrichiskeje ἀστρονομία, astronomía, „wobglědowanje gwězdow“, nastało ze starogrichiskego ἄστρον [ástron], „gwězda, njebjaske śěleso“, a νόμος [nómos], „nałog, kazń“) jo wědomnosć wó njebjaskich śěłach. Wóna pśepytujo z pśirodowědomnostnymi srědkami kakosći objektow we uniwersumje, pótakem njebjaskich śěłow (planety, mjasec, gwězdy inkluziwnje słyńca, gwězdowe gromady, galaksije a galaksijowe gromady), interstelarneje materije a we swětnišću wustupujucego promjenjenja. Mimo togo pyta wóna za rozměśim uniwersuma ako cełka, jogo nastaśa a jogo natwari.

Lěcrownož se jano na mało šulach wuwucujo, wubuźujo astronomija a jeje slěźeńske wuslědki wjeliki zajm w zjawnosći a jo daloko rozpśestrěty hobby (glej amaterowa astronomija). To zwisujo na jadnom boce z "pózwigujucym" zaśišćom, ako gótujo gwězdne njebjo teke gaž jano z wócyma glědaš, na drugem boce pak teke z jeje tematiskeju bogatosću, dotyknjenim filozofiskich pšašanjow a zwiskom z kosmonawtiku.

Astronomija njedej se z astrologiju zaměniś (grich. ἀστρολογία, astrología, „wěda wó gwězdach“), ako jo měła w Antice samski wóznam ako astronomija.

Stawizny astronomije

planet Saturn

Astronomija płaśi ako jadna z nejstaršych wědomnosćow. Zachopjeńki astronomije laže wěrjepódobnje w kultiskem cesćenju njebjaskich śělesow. W lěttysacy trajucem procesu su se źělili nejpjerwjej astronomija a pśirodowa religija, pózdźej astronomija, meteorologija a kalendarjowe licenje, w pózdnem srjejźowěku potom astronomija a astrologija. Bytostne mrocniki za našu wědu wó swětnišću su byli wunamakanje teleskopa pśed něźi 400 lětami, kenž jo Kopernikowy pśewrot dokóńcył, ako teke pózdźej w 19. stolěśu wunamakanje fotografije a spektroskopije. Wót srjejźi 20. stolěśa mógu astronomy z bźezwobsadkoweju a wobsadkoweju kosmonawtiku zemsku atmosferu pśewinuś a bźez jeje wobgranicowanjow wobglědowaś, to groni we wšyknych wobłukach elektromagnetiskego spektruma. K tomu pśiźo hyšći móžnosć, pśespytowanym objektam direktnje woglědaś a tam dalšne, nic jano wobglědujuce měrjenja gótowaś. Paralelnje se twarje pśecej wětše teleskopy za wobglědowanje ze zemje.

Fachowe wobłuki astronomije

galaksija M51, "whirlpoolowa-galaksija"

Astronomiska wědomnosć se źěli powšyknje pó pśepytowanych objektach, a pó tom, lěc jo slěźenje teoretiskego abo wobglědujucego razu. Wažne zakładne wobłuki su astrofyzika, astrometrija a njebjaska mechanika, nejwažnjejše póla su fyzika słyńcnego systema, wósebnje planetologija, galaktiska astronomija, kótaraž pśeslěźujo ptaškowu drogu a jeje centrum, ekstragalaktiska astronomija, kótaraž pśepytujo natwaŕ drugich galaksijow a jich aktiwne jědra, abo błyski gammapromjenjow ako nejwěcej bogate na energiju procese uniwersuma, ako teke relatiwistiska astrofyzika, kenž se na pśikład z carnymi źěrami zaběra. Stelarna astronomija pśepytujo naroźenje, wuwiśe a smjerś gwězdow. Kosmologija se zaběra ze stawiznami a nastaśim uniwersuma, a kosmogonija wopisujo stawizny našogo słyńcnego systema. Dla integracije wjelich metodow se źěli wobglědujuca astronomija pśecej mjenjej pó wužywanych wobłukach žwałowych dłujkosćow (radijowa astronomija, infracerwjena astronomija, wizuelna astronomija, ultrawioletna astronomija, roentgenowa astronomija a gammapromjenjowa astronomija), dokulaž slěźeńske kupki a (w idealnem paźe) teke jadnotliwe wědomnostniki mógu wužywaś informacije ze wšyknych tych žrědłow. Tencasnje nejnowšy wobłuk jo eksoplanetologija.

Wusčejše metody klasiskeje astronomije su ako poziciska astronomija z pomocu astrometrije a njebjaskeje mechaniki njebjaske śělesa katalogizěrowaś (gwězdowy katalog, efemeridy), a w astrofyzice fyziku swětnišća a we njom zdźaržanych objektow pśeslěźowaś. Pódla togo se móžo kosmonawtika ako eksperimentelna astronomija wobglědowaś, a kosmologija ako teoretiska disciplina.

Astronomija a druge wědomnosći

krejzowa kurjawa w Leier M57 (planetariska kurjawa)

Wusko z astronomiju zwězanej stej fyzika a matematika, tej fachowej wobłuka stej se cesto mjazsobnje wopłoźowałej a wobglědujotej se teke w studiumje astronomije ako cełk. Uniwersum se wopokažo we wjele padach ako laboratorium fyziki, wjele jeje teorijow se móžo jano w jogo dalokosćach a na górucych, na energiju bogatych objektach pśepytowaś. Mimo togo su byli wobšyrne wobliceńske nadawki astronomije nastark až do numeriskeje matematiki a pśeźěłanja datow.

Pó tradiciji źěła astronomija gromaźe z geodeziju (astrogeodezija, zwěsćenje městna a zwěsćenje casa, póśěgowańske systemy, nawigacija), z licenim casa a kalendarjowym licenim (astronomiska chronologija) ako teke z optiku (wuwijanje astronomiskich instrumentow a sensorow). Dla instrumentow a metodow jo teke wjele paralelow k technice, kosmonawtice a matematice (měrjeńske srědki, satelitowa technika, modelěrowanje drogow njebjaskich śělesow). Geodetiske metody se wužywaju teke za zwěsćenje grawitaciskego póla a figurow drugich njebjaskich śělesow.

W slědnych lětźasetkach jo nabyło na wažnosći zgromadne źěło astronomije z moderneju geologiju a geofyziku, pśeto se kšyjo źěłowe pólo geowědomnosćow ze źělami planetologije. Mineralogija analyzěrujo kamizny zemje z pódobnymi metodami ako te drugich njebjaskich śělesow. Kosmochemija ako źěl chemije pśepytujo nastaśe a rozdźělenje chemiskich elementow a zwězanjow w uniwersumje a chemisku ewoluciju, eksobiologija pak wobstojnosći nastaśa a eksistence žywjenja zwenka zemje.

Dalej pśiběra mjazydisciplinowe slěźenje z něga skerjej duchownowědomnostnje wusměrjonymi wědomnostnymi disciplinami:

Astronomiske stawizny ako źěl stawiznowědomnosćow pśepytuju stawizny astronomije. Twarjenja a namakanki z pśedstawiznoweje a jěsnostawiznoweje doby se gódnośe źeń a wěcej w astronomiskem zwisku (archeoastronomija). Dokulaž astronomija se zaběra mimo togo we wobłuku kosmologije z pšašanjami za nastaśim, wuwiśim a kóńcom uniwersuma, su teke zrězki z teologiju a filozofiju.

Glej teke

Literatura

Jadnotliwe twórby

Albrecht Unsöld, Bodo Baschek: Der neue Kosmos. ISBN 3-540-42177-7 (standardna wucbnica za studium)
Meyers Handbuch Weltall, Wegweiser durch die Welt der Astronomie. 1994 (7. pśeźěł. nakład), ISBN 3-411-07757-3
P. Murdin (Hrsg.): Encyclopedia of Astronomy & Astrophysics. 2001, ISBN 0-333-75088-8 – http://eaa.iop.org/
Der Brockhaus Astronomie: Planeten, Sterne, Galaxien. F. A. Brockhaus, Mannheim – Lipsk 2006, ISBN 3-7653-1231-2
Kurt Hopf: Von der Erde ins All – Das Weltall in Beispielen – didaktiska zběrka meterialow na CD-ROM za źiśownje, šule, gwězdarnje a planetariumy, COTEC-Verlag Rosenheim
Harry Nussbaumer: Das Weltbild der Astronomie. 2007, ISBN 978-3-7281-3106-5, 2. rozšyr. a aktual. nakład. vdf Hochschulverlag.

Periodikumy

Sterne und Weltraum, mjasecnik za astronomiju
Astronomie Heute, popularny magacin za astronomiju a kosmonawtiku, 10 wudaśow wob lěto, nimske wudaśe wót Sky & Telescope (eng. wikipedija)
Sternenbote, awstriski mjasecnik za astronomiju
Interstellarum, dwójo-mjasecnik za praktisku astronomiju
Astronomie + Raumfahrt, dwójo-mjasecnik za wucbu, dalejkubłanje, lichy cas ISSN|0004-6310
Regiomontanusbote, kwartalne wudaśe Nürnbergskego astronomiskego towaristwa a Nürnbergskego astronomiskego źěłowego zjadnośeństwa ISSN|0938-0205

Eksterne wótkaze

Cogodla astronomija? W: Max-Planck-Institut für Astronomie
ceste pšašanja w nimskej astronomijowej diskusijnej kupce de.sci.astronomie
NASA: Astronomy Picture of the Day – wšednje nowy astronomiski wobraz z rozjasnjenim (engelski)
NASA ADS – datowa banka astronomiskeje slěźeńskeje literatury (eng.)
njebjaske fota – digitalna astrofotografija
astronomiske powěsći w 11 rěcach
nimskorěcne boki wó astronomiji
pódłymjone artikle k wobłukam astronomije a astrofyziki
Astronomy – A History – G. Forbes – 1909 (eLibrary Project – eLib Text)

Wideo

Z telewizije Alpha Centauri (glej teke: archiw wusćełanja. W: https://web.archive.org/web/20071107044740/http://www.br-online.de/alpha/):

Harald Lesch. Cogodla astronomija? (RealPlayer-format)
Harald Lesch. Quo vadis astronomija? (RealPlayer-format)