Handrij Zejler
Handrij Zejler, nimski Andreas Seiler (roź. 1. februara 1804 w Słonej Boršći pla Budyšyna w Górnej Łužycy – wum. 15. oktobra 1872 we Łazu pla Wórjejc) jo był górnoserbski basnikaŕ a ewangeliski faraŕ. Won płaśi ako załožaŕ modernego serbskego basnistwa a jo ako lyrikaŕ głowny zastupnik serbskeje romantiki.
| Handrij Zejler | |
|---|---|
| |
| Zakładne daty | |
| datum naroźenja | 1. februara 1804 |
| rodna wjas | Słona Boršć |
| datum wumrěśa | 15. oktobra 1872 |
| městno wumrěśa | Łaz |
Familija
wobźěłaśHandrij Zejler jo se naroźił ako syn chudego budkarja a studnjarja Jana Zejlera. Južo jogo starki Jan Jakub Zejler (roź. 1746) jo śěgnuł z Bolborc do Słoneje Boršće, źož won jo se ženił. Ze ženja su dostali tśi źiśi: Jan, Hana a Michał. Jan Zejler jo se naroźił dnja 30. nowembra 1767 a zemrěł dnja 26. septembra 1844; won jo se zalubował do Marje (13.4.1773-18.8.1847). Zgromadnje wonej stej teke měłej tśi źisi: nejpjerwjej Handrij (1804), pótom źowku Marju a syna Jana Michała (1806-1811).
Wjas Słona Boršć jo měła wjele kraja: 350 hektarow a w lěśe 1837 jano 148 luźi jo tam bydliło, a to 86 ewangeliskich a 62 katolskich. Burske žywjenje, wuska zwězanosć z rolu, rolnikaŕske źěła a swěźenje su wobwliwowali mysli wobydlarjow w takem casu a su dostali swój wuraz w jich wobraznej serbskej rěcy. To jo był swět, w kótarymž Handrij Zejler jo wótrosł. Jogo bajki wobrazuju burske žywjenje a serbske ludowe spiwy su dalej pěstowali a spěchowali jano z nejwětšym spiwaŕjom.
Swoju domownju Zejler jo lubował, což wón jo w młodych lětach ducy ze Słoneje Boršće wuraz dał w serbskej hymnje Na serbsku Łužycu: Rědna Łužyca, spšawna, pšijazna, mojich serbskich woścow kraj, mojich glucnych myslow raj, swěte su mě twoje strony![1]
Žywjenje
wobźěłaśHandrij Zejler jo do šule chójźił do Bolborca a do Wjelikego Wjelkowa. Šuli stej w pietistiskem casu załožowatej a togodla wukniki su se wótkubłali w pietistiskem duchu: wopokazanje wěry w praktiskem pobožnjenju a žywe dožywjenja wěry.
Južo w swójom šulskem casu na Budyšyńskem gymnaziumje Zejler jo pśišeł do kontakta z idejami humanizma a jo se wót rozwijanja indiwidualizma rozsudnje wobwliwował. Lichota, rownosć a demokratija su byli póžedanja casa. Na gymnaziumje klasiska rěc jo se pěstowała nejdokradna. Nimska rěc jo se wužywała jano w nišych rědownjach a wucba jo wopśimowała pisanje nastawkow, wuknjenje prawijenje, cytanje a zwucowanje w myslenju.
Za tym až Handrij Zejler jo skóńcnje se rozsuźił za studium teologije, won jo pśišeł do Lipska 1825 se zaběraś z wědomnosću ducha. How ideje słowjańskeje romantiki wot wósebnego identiskego filozofa Schellinga, po kótarejž stej pśiroda a duch identiskej, su jogo zagórjeli.
Romantika jo stojała za wójowanje wó totalnosć žywjenja, wo nabóžny kosmos. Luźi su rozwili lubosć za maminu rěc, ludowe spiwy, bajki, pśisłowa, žorty a swójsku kulturu. Pódla łužyskich lyrikarjow ako Fichte, Gustav Theodor Fechner, Hermann Lotze, Friedrich August Carus a teke lyrikarjowu B.A. Koethe a K.B. Stempel Handrij Zejler jo pisał wjele (wětšy part serbskich) bajkow a pěsni wob swój studijny cas. W tych won se chyla pśeśiwo starym konserwatiwnym kněžaŕskim warstam pśez pśirownanje z pśirodu a wopyta pomagaś serbskemu ludoju pśi namakanju swójskeje nacionalneje identifikacije.
Bajki ako na pśikład Pśeśiwnikam postupa abo Słyńco-lichota (1848) wobźěłaju pśedewšym patriotiske mysle, kótarež su nastali pśez bergaŕske rewolucionarne gibanje w Nimskej w 19. stolěśu. Zejler jo se naźeł na socialne a nacionalne lichoty za swójogo luda. W bogatej licbje teke bajki su pózdźej byli znate ako spiwy a su se komponěrowali, na pśikład Lubka leluja.
Hyšći mjaztym až jo swój studijny cas w Lipsku skóńcył (1825-1829), jo won był nawjedujucy zastupnik serbskego studentskego zjadnośeństwa “Sorabija” a wudawaŕ swójogo casnika “Serbska Nowina”, kótaryž jo se rukopisnje spisał. Stakim Handrij Zejler jo se wuwójował nejwušu dobru poziciju na uniwersiśe, což jo mu pomagało serbski lud pódprěś – aktiwny ako redaktor a teke ze swojim basnistwom. Wopśimjeśe casnika su byli mjazy drugim wuslědki jogo folkloristiskeje zběrki, slěźeńske wuslědki rěcneje wědomnosći a swójske basni.
W lěśe 1835 jo Zejler nastupił amt ako faraŕ we Łazu, to jo wjas w Górnej Łužycy w Sakskej, kenž ma 6200 wobydlarjow. Łaz lažy jano 15 km na pódpołdnjo wót Worjejcow, ale licy k pódpołnocnem źěłoju Budyšyńskego wokrejsa. Handrij Zejler jo swojej łužyskej domowni zwěrny wóstał až do kóńca swójogo žywjenja a jo we Łazu załožył familiju. Wósebne pśijaśelstwo jo jogo zwězało ze synom wucabnikojskeje familiji, Janom Arnoštom Smolerom (1816-1884). Pózdźej Smoler jo był centralna wjednistwowa wósoba serbskego nacionalnego žywjenja a jo pśewzeł redakciju tyźenika wot Zejlera. We Łazu Handrij Zejler jo teke namakał burow, rucnikarjow a pśekupcow, kótarež jogo su wažyli dla swójich idejow a myslow, jogo su podprěli, cesćili a dowěrili.
Źěłabnosć ako lyrikaŕ
wobźěłaśWjerašk jogo publicistiskego źěła jo było wudaśe tyźenika Tydzenska Nowina (wot 1842), kenž jo nawjedował ako redaktor wót 1848. Handrij Zejler jo był teke wuzwólony ako pśedsedaŕ komiteja serbskich patriotow a wědomnostnikow, kótarež su se zmakali za pśigótowanje swójskego wědomnostnego towaristwa. Pó załoženju Maśice Serbskeje 1847 jo był cłonk pśedsedaŕstwa. Maśica Serbska jo słušała k nejwažnjejšym nakładnistwowym institucijam togo casa; wóna jo se rozměła ako towaristwo za kubłanje serbskego luda a ako spěchowaŕka cełych serbskich kulturnych a wědomnostnych procowanjow a institucijow.
Zejler jo napisał wušej 200 fabulow z etniskim-moraliskim a teke towarišnostno-kritiskim wopśimjeśim. Někotare tychch fabulow jo wózjawił w zběrce Maśice Serbskeje 1855. Dokulaž pśi wjele serbskich gibanjow a procowanjow nastaś njepóznaty jo se cesto wopokazało nuznje w politiskich pšašanjach, Handrij Zejler jo dłujko nastał njepóznaty a njewumarkowany.
Zejler jo teke serbsku gramatiku wudał: Orthografne Nazpomněnja dnja 3. awg. 1827 w Lipsčańskej Serbskej Nowini:
Stare a nowe pismo
c = z
ć = cż
č = tsch
s = ß
š = sch
z ze = s’, se
ž = ż
ě = 3ći e Łós
ň = nj[2]
Swóje źiwadłowe graśa a spiwy su se mjazy drugim wot Jana Bartka (1821-1900) pśedstajili a swóje serbske basni, fabule a pěsni su se dopołnili wót zasejbasnistwow (Kito Lorenc, Jurij Brězan, Elke Nagel, Handrij Zejler sam).
Spomnjeśe
wobźěłaśPo smjerśi Zejlera (1871) profesor Arnošt Muka jo wudał wubraśe wót jogo spisow w styrich zwězkach mjazy 1883 a 1891. Cełycki pśistupnje jo Lucija Hajnec spis cyniła ze zgromaźonymi spisami ze sedymi zwězkami, kótarež su se wudawali mjazy 1972 a 1996.
Row sławnego serbskego lyrikarja jo na kjarchobje we Łazu, ned za cerkwju. Pśez wjednistwo Domowiny a na iniciatiwje łazkich wobydlarjow pomnik k cesći Zejlera jo se natwarił dnja 30.awgusta 1931 na naměsće we Łazu. W juliju 1999 město jo swěśiło wótworjenje wót Doma-Zejlera-Smolera.