Mina Witkojc
Mina Witkojc (nimski Wilhelmine Wittka; * 28. maja 1893 w Bórkowach, † 11. nowembra 1975 w Popojcach) jo była dolnoserbska spisowaśelka, casnikaŕka, pśełožowaŕka a patriotka, nejsławnjejša spisowaśelka, kótaraž jo pisała w dolnoserbskej rěcy.
| Mina Witkojc | |
|---|---|
| |
| Zakładne daty | |
| datum naroźenja | 28. meje 1893 |
| rodna wjas | Bórkowy |
| datum wumrěśa | 11. nowembra 1975 |
| městno wumrěśa | Popojce |
Žywjenje až do 1942
wobźěłaśWóna jo była starša źowka gósćeńcarja Fryco Poleńca (Fritz Polenz) a źowka Marjany Witkojc (Marianne Wittka). Maś jo njemanźelske źowćo póroźiła w maju 1893.
Mój nan jo 2 młodyma źowćoma, kótarejž stej byłej jadno za drugim w jogo słužbje, manźelstwo lubił. Mej smej 2 źowći a mój nan teke ma gólca. Wón jo był 1 lěto młodšy ako ja. We wobej poměroma jo se dała 3. njewjesta a wóna jo měła 100 tolaŕ pódomka. Rozsud wót nana njejo był wjelgin śěžki. Na prědnem městnje su byli pjenjeze, pśekupowanje, góspodaŕstwo a twarjenje, kótarež su byli chałupe. Mója maś jo była 21 lět stara, ale jeje młodosći a žywjenja stej byłej brojtej.
Marjana Witkojc jo była rěšaŕka w Barlinju. Mina jo pśi staryma starjejšyma wótrosła. Wóna jo žywa była w chudej wobstojnosći. Wóna jo póznała samobyśe.
Bujka abo wóz njamam.
Mina jo lubiła staru mamu a jo pomjeniła ju mama. Wóna jo žywiła teke jadno lěto pśi nanje.
Dom wót nana jo był gósćeńc… wokoło poł góźiny wót Lipje daloki. Cesto som sejźiła śicha na wokno wótpołdnja a som glědała góźiny dłujko, lěc gósć se zabłuźijo w samotnosći. Pótom ja som buźiła nana ze spanja.
Styri lět stare źowćo (1897) njejo se cuło doma.
Pśebywanje pśi nanje jo było wjelike pśewobrośenje we mójom žywjenju. Tam wóni su powědali jano nimski a we prědnem casu ja som njejo rozměła. Jano stara mama, mama wót nana, kótaraž jo była serbski drastwiś, powěda zazdaśim serbski.
Wóna jo sejźiła pśecej myslata na kamjenju w zagrodce.
...ja som była sobu stergnuła wót doma a wjele tšugow, groblow a łukow su źělili mě wót (pśi)swójźbnej a bliskej luźu... Pśiźo źeń pśiźo maś wopšawdny... a wóna jo sobu wzejo mě doma... pśi starej mamje... skóro som se rozměła serbsku rěc zasej. Pśiźo źeń se wusunuś słowa: "Dort liegt eine Nadel" und ich dachte: "Na, jetzt kann ich es ja wieder“.
Mina jo woglědała až do 1907 šulu w Bórkowach.
My smy wuknuli wjelgin derje gódła w šuli... jo było pśirownowanje "woł" małe, pótom kněz wucabnik jo wupytał pómjenjenja wót wšakich cuzabnikojskich styrinogacow a my smy byli kopylce, dromedary, zwětšego abo rhinozerose. Jo škóda, až njejsmy njazgónili wěcej wót śeśkach. Naš wucabnik kněz Brodak jo był howacej dobry luź. Na wukazanje wót šulskego zastojnstwa wón jo musał se rozgranjaś nimski z nami, rownož my źiśi njejsmy njerozměli nic abo mało. Dla togo prědne šulske lěta su w kurjawje zawobalili, ja wěm jano pitśitśku.
Mina jo wuknuła dwójorěcnosć. Ale wóna móžo jano na nimski cytaś a pisaś. W lěśe 1907 wóna pisała prědne basni. Až 1910 jo 22 rukopisnych basnjow na nimski zdźaržane. Basnikaŕka jo cytała rada Goethe a Heine. Wóna jo dostała pakety z knigłami wót pśijaśelki a wótkubłaŕki, Valeski Raedsch. W basni wót zběranjo źěkowanje An Frau R..
Pó šulskem casu, wot 1907 wóna jo źěłała w Barlinju ako słužabna, rěšaŕka a wězaŕka kwětkow. Wob cas prědneje swětoweje wójny (1914-1916) Mina jo źěłała teke w wojnskej industriji[1]. Něźi w lěśe 1916 wóna jo se wrośiła do rodneje jsy Bórkowy[2]. Až do 1921 wóna jo była najamnica a rolnikaŕska źěłaśeŕka w Bórkowach.
W septemberje 1921 wóna jo zmakała dr. Arnošta Muku (Ernst Mucke, 1854-1932). Pód jogo wliwom w februarje 1922 Mina Witkojc jo se pśesedliła do Budyšyna. Tam wóna jo była wuknica na priwatnej šuli a wuknuła cytanje a pisanje na serbski. Pod nawjedowanim A. Muki wóna jo se teke z serbskeju literaturu a stawiznami wopóznawała. W tom casu wóna sebje wuwědobnijo serbsku narodnosć. Teke wažny luź jo był za nju Jan Cyž.
W Budyšynje Mina Witkojc jo źěłała pśi Serbskem Casniku. Witkojc jo pisała komentary ako Mysli wó wójnje (1924, Gedanken über Krieg) a Serbska žeńska-rowryjaŕka swojogo narodna (1930, Die wendische Frau- eine Totengräberin des Volkes), rozpšawu Drogowanje pó Českosłowaskej (1925/26, Reise durch die Tschechoslowakei), poetisku prozu Nalětna noc w Błotach (1932, Frühlingsnacht im Spreewald), ironiski - sarkastiska glosa Něco wót wuzwolowanja kralowkow rědnošći (1930, Etwas über Schönheitswettbewerbe).
Mina Witkojc jo se wopóznała sotšy Lizu a Marjanu Domaškojc we jsy Cazow (Zahsow). W tom casu jo nastało wjele basnjow. Wót 1924 až do 1928 basnikaŕka jo źěłała pśi wudaśu wót lětnego kalendaŕja Pratyja. Ale Mina Witkojc jo organizěrowała lubjej serbske nocy a jo naceriła muster za drastwy. Wóna jo pisała basni, dokulaž wóna móžo cuśe šyroku drogu daś a wóna jo zasłužyła mału pśizasłužbu. Mina jo pisała wjelgin njeorganizěrowanje a wóna jo měła wjele cwiblowanjow. Wóna jo rozpšawiła Otu Wićaz, a dokulaž wón jo skoboźił basnikaŕku.
Něnto mam taki njepórěd w mójej smužce, až njewěm, kak wjele pópšawem jo a źo wóni su. Za knigły to njejo dosć. Njamam wjele měra za to.
Mina Witkojc jo pisała z brjucha. W lěśe 1924 wóna jo pisała wulicowańko Wětš (Der Wind). Wulicowańko ma 10 bokow, ale wóna njoco twórbu wózjawiś.
…twórba jo se pokazała ku mnjo njemóžna, dokulaž wóno jo wósobinska a njama pšawu formu a pšawy zwisk… zachopjeńk jo: Zgubiłej stej sebe dušcycce dwě/ gromaźe k Božźemu raju leśeś.
To njejo něco wót poměrja wót Miny znate, ale basni wót Miny powědaju wót zgubjoneje lubosći. 1925 jo wózjawił prědny zwězk Dolnoserbske Basńe. Tam jo 34 basni a 8 pśestajenja. Zwězk jo měł wjeliku rezonancu w zjawnosći.
W lěśe 1926 Mina Witkojc jo se wobźěliła ako serbska delegatka na kongresu Europskich narodnych mjeńšynow w Genfu[3] a 1930 na allslawischen Sokol-Treffen w Jugosłowjańskej. Mina jo pśestajiła druge słowjańske awtory w serbšćinje, ako Božena Němcová a Petr Bezruč. Basnikaŕka jo wuźaržowała dalšne kontakty z Matom Kosykom (1853-1940) a Frycom Rochu (1863-1942).
Mina jo pódprěła emancipaciju žeńskich, ale někotare luźe su měli mjenjenje, až to źo pśedaloko. Na pśikład Kito Lorenc a druge serbske fararje a wucabniki a Maćica Serbska (zał. 1847).
W aprilu 1933 jo była diktatura wót nacijow w serbskem duchnem žywjenju. Mina Witkojc jo była z redakcije wótwónoźeła a dostała zakaz pisanja. Witkojc jo se wrośiła do domownje w Błotach. Basnikaŕka jo stojała pód policajskim wobglědowanim a wóna jo źěłała w rolnikaŕstwje. Až 1937 wóna jo wudawała rědko serbske knigły a casniki pód pseudonymom.
W lěśe 1934 jo wudała 2. zwězk Wěnašk błośańkich kwětkow (Spreewälder Blütenkranz). Nowy Kontakt jo był Jurij Chěžka (1917-1944). Wón jo płaśeł ako załožaŕ moderneje serbskeje lyriki. Mina Witkojc jo měła we tom casu teke kontakt w Pólski z Wilhelmom Szewczykom (1916-1991), Jozefom Gołabekom (1889-1939) a Josefom Pátu (1886-1942). Wóna jo zdźaržała dopisowanje. Intensiwny kontakt jo zapušćak za wugnaśe z domownje. W lěśe 1941 wóna měła zakaz za pśebywanje w Drježdźanach a Budyšynje. Pótom w lěśe 1942 Mina jo dostała teke zakaz za wobcerk Frankfurt/Oder. Mina Witkojc jo musała Łužycu spušćiś.
To jo zachopjeńk 42. Som dostała kórtu, až som źom k Gestapo… Mam tšach… a pótom powěwobinuś se da luź, až som se wobinujom někotare jsy a města… pótom wón jo dopowědał: Bórkowy! Som powědała: Tam som roźona, tam jo mója domownja!- Ty musyš se wobinuś. …som pšosyła, až som mogu wóstaś… wóni grónje: gaž ty se njeminuš, ty pśidu na městno, kótaryž njespódobaš… wóni su měnili koncentraciske lěgwo.
Žywjenje Miny Witkojc wót 1942 až do 1975
wobźěłaśNa zachopjeńku lěta 1942 gestapo jo grozyła Minje Witkojc. Wóna jo dejała spušćiś swóju rodnu wjas Borkowy. Togodla Mina Witkojc jo bydliła wót 1942 až do 1945 w Erfurśe. Tam wóna jo nosyła serbsku drastwu dalej. W tom casu wóna jo pisała znatu twórbu Erfurtske spomnjejśa. W tej twórbje wóna śěgnjo bilancu swójogo žywjenja a pišo wó kóńcu wójny ze zamaršěrowanim Amerikanarjow.
Erfurtske spomnjeśa jo ako jaden dnjownik wót Miny Witkojc w eksilu a ma 53 štuckow.
W Erfurśe Mina Witkojc jo źěłała ako pśistajona w jadnej zagrodnikarni. W eksilu wóna jo woplěwała dwa kontakta wjelgin intensiwnje. Jaden jo był dolnoserbski faraŕ Bogumił Šwjela a drugi jo był mólaŕ Fryco Latk. Wón jo był teke wjegin znaty a jo bydlił we Weimarju.
Pó kóńcu wójny Mina Witkojc jo se wrośiła do swójeje domownje. W lěśe 1946 Mina Witkojc jo była sobuźěłaśeŕka w Budyšynje pla Domowiny. W samskem lěśe nimska policija jo popajźiła Minu Witkojc, dokulaž wóna jo pśilipnuła serbske wólbne plakaty. To jo było pózdatny česka propaganda. Popajźeństwo jo trało južo małe dny.
Pótom Mina Witkojc jo była na kurje w Českej a njejo se wrośiła. Tam wóna jo pśestajiła Erfurtske spomnjeśa a śěgnuła k swójej sotšy do Chřibskeje. Pózdźej wóna jo śěgnuła do Pragi a jo bydliła tam blisko Karlowego mósta.
W lěśe 1948 šef wót Domowiny Pawoł Nedo jo kšěł wrośenje Miny Witkojc. Z pomocu wšakorakich kontaktow wóna jo dostała 1954 nowy pas a jo se wrośiła do domownje (ako prědny Bad Schandau, pózdźej Borkowy).
W Bórkowach wóna jo namakała swóju staru drastwu a knigły. Ale wšykne woblacenja a pisma su byli dokusow. Mina Witkojc jo pśeśěgnuła do nowego domu. Ten domcyk jo znaty ako domcyk pód kastaniju.
W lěśe 1955 wóna jo zasej wózjawiła někotare basni K swětłu a słyńcu. Pótom Mina Witkojc jo wjelgin wuznamna za drugich wuměłcow we Łužycy. Na pśikład Jurij Koch a Jan Cyž stej pósćiłej wjele basni Miny Witkojc.
W lěśe 1969 Mina Witkojc jo była 76 lět stara a wóna jo pśeśěgnuła do starcownje w Popojcach, dokulaž wóna njejo měła familiju. Tam wóna jo pisała jano mało pśinoskow za Nowy Casnik. Mina Witkojc jo bydliła w stawnej tešnicy a njejo namakała pokoj. Jaden źeń wóna jo groniła sobuwobydlarjam w starcownji: Mě wjerch na dušu tłocy.
W nowembrje lěta 1975 wóna jo wumrěła w Popojcach.
Wuznam Miny Witkojc
wobźěłaśMina Witkojc ma wjeliki wuznam w dolnoserbskej lyrice. Jeje basnje wusku zwězanosć k serbskemu ludoju, domownju a Błota wugronju. Wóna jo pódpěrała ze swojim źěłom ako redaktorka za dolnoserbski casnik Serbski Casnik a za serbski kalendaŕ Pratyja, sebjerozmeśe wót Serbow. Charakteristiski za jeje basnistwo jo ceste wužywanje wót pśirodowego wobraza, na pśikład słyńco, mjasec, mórjo, w nastupanju na stawk serbskeje ludnosći.
Mina Witkojc jo była nosaŕka Myta Čišinskego.
W serbskem casniku
wobźěłaśMina Witkojc jo była kšuty angažěrowana, 1923 wóna jo pśewzeła Serbski Casnik wót Bogumiła Šwjele. Mina Witkojc jo powušyła licbu cytarjow wót 200 do 1200. 1931 wóna z redakcije pušćiła dla demokratiskego zasadnego nastajenja.
Twórby
wobźěłaś- 1925 - Dolnoserbske basni, Budyšyn
- 1934 - Wěnašk błośańskich kwětkow, Budyšyn
- 1955 - K swětłu a słyńcu, Barliń
- 1958 - Prědne kłoski, Barliń
- 1964 - Po drogach casnikarki, Budyšyn
Mina Witkojc ma teke wjele bajkow, na pśikład jaden znatu błośańsku bajku Nykus a źowćo (1923) (nimski Der Nix und das Mädchen).
Wóno wopśimjejo źowćo, kenž jo štapało pó Błotach. Nykos jo wiźeł źowćo, kenž jomu jo se spódobało a jo śěgnuł ju do w swojogo wodnego swěta. Ten swět jo był rědnučki, ale źowćo domowinu niźi jo njebyło. Na to nykus jo pušćił to, pód wuměnjenim, až wono žednje se njewrośišło. Wjasele źowćo jo se domoj wrośilo. Tam wóno jo padnuło drogotne kamuški a palary ze swojich włosow. Jogo familija jo se gorjela dla pokład a jo nuzkala źowćo ten droga pokazaś. Wono njejo kśeło dla wuměnjenja nyka a tak woni su hyšli k městnoju. Napśiski źowćo jo minuło, dokulaž nykos na pśecej jo měł a jo było jogo žeński.
Žrědła
wobźěłaśLiteratura
wobźěłaś- Christiane Piniek, Mina Witkojc, Echo aus dem Spreewald, Domowina-Verlag, Bautzen 2001.
- A. Karichowa:, Wona jo „swoje“ Błota lubowala w: Płomje, 2003/05, b. 20.
- Gespräch mit Frau Golzbuder (Sorbischlehrerin der Grundschule Krieschow) + zusätzlichen Material
- Mina Witkojc, Poezija w rěźe Serbska poezija I, 4. rozšyrjony a porěźony nakład, zestajał Kito Lorenc, Ludowe Nakładnistwo Domowina, Budyšyn 1973.
- Pawoł Nowotny, Dolnoserbske pismojstwo 1918-1945, Budyšyn 1983, b. 18-47.