Nahuatl (rěc)

Nahuatl [ˈnaː.wat͡ɬ] jo indiańska rěc z uto-actekiskeje rěcneje swójźby.

Nahuatl
kraje	Mexiko, El Salvador
region	(Mexico State, Distrito Federal, Puebla, Veracruz, Hidalgo, Guerrero, Morelos, Oaxaca, Michoacán a Durango)
powědarje	1,5 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	uto-actekiske rěcy pódpołdnjowe uto-actekiske rěcy actekiske rěcy
pismiki	Łatyński alfabet
oficielny status
oficielna rěc	Mexiko
regulěrujuca institucija	Instituto Nacional de Lenguas Indígenas [1]
rěcne kody
ISO 639-2:	nah
Wikipedija
Kórta

Nahuatl powěda 1 500 000 luźi w srjejźnej Americe, kótarež pśedewšym w mexikańskich zwězkowych statach Puebla, Veracruz, Hidalgo a Guerrero su žywe. Nejwětše su dwójorěcnje ze špańšćinu a Nahuatl wótrosli. Źinsajšny Nahuatl ma wjele narěcow.

Fonologija

Nahuatl ma 15 konsonantiskich ale teke kuždy raz pěś krotkich a dłujkich wokaliskich fonemow.

Typiski za Nahuatl su substantiwy, kótarež se na „-tl“ skóńcyju, kaž na pś. Popocatepetl, Axolotl abo Metl (agawa), pśi comž se su „-tl“ we wjele źinsajšnych dialektach k „l“ abo „t“ wuwili.

Konsonanty

	Labial	Alweolar	Palatal	Welar	Glotal
Plosiwy	p	t		k / kʷ	ʔ
Frikatiwy		s	ʃ
Afrikaty		tɬ / ts	tʃ
Aproksimanty	w	l	j
Nazale	m	n

Wokale

	prědny jězyk		srjejźny jězyk		slězny jězyk
	dłujki	krotki	dłujki	krotki	dłujki	krotki
wusoki	iː	i
srjejźny	eː	e			oː	o
niski			aː	a

Pśizukowanje

Kužde Nahuatl-owe słowo se na pśedslědnej złožku pśizukujo. Jadnučke wuwześe jo wokatiw, kótaryž se na slědnej złožku pśizukujo.

Pśikład k wugronjenju:

Colhua Mēxihcah – [ˈkolwa meːˈʃiʔkaʔ]

Gramatika, syntaksa

Nahuatl jo aglutinujuca, polysyntetiska rěc z wariabelnym słowoslědom, kótaryž se móžo mjaz PSO, POS a SPO pśeměnjuja.

Słowo znutśika Nahuatl-sady jo zwětšego z jadnogo abo wšakich prefiksow, cesto rozšyrjonego słownego zdonka a jadnogo abo wšakich sufiksow zestajone. Konjugacija se njewobrośuju jano pó subjekśe, ale teke – pódobnje kaž na pś. w Hungoršćinje abo w kečua – pó objekśe.
Pśikład: Nimitzittaz. – „Budu śi wiźeś.“ Toś ta sada wobstoj w Nahuatl z jadnučkego słowa, zestajone ze słownego zdonka itta („wiźeś“), prefiksa resp. prefiksowego subjekta ni – („ja“), prefiksowego objekta 2. wósoby mitz („śi“) a sufiksa z (futur), toś „Ja budu śi wiźeś.“

Pśez gromadu zastajenje wšakich słownych zdonkow a afiksow se mógu wjelgin dłujke słowa twóriś, kótarež w europskich rěcach pśez dłujke sady z wjele słowami zwuraznjaju. Tak se groni na pś. nehualmoyecastemojmolunijtzinutinemisquiöni (Tetelcingo-Nahuatl): "Wy cesći gódne cłowjeki byšćo pśiś a wam waše nose starcyś mógli, tak až kšawje, ale wopšawdu wy njejsćo to cynili. Dla toś tych dłujkich słowow ale teke někotarych za Europejarjow njezwuconych zukowych kombinacijow (wósebnje wjelgin ceste tl) bu a jo rěc cesto ako zazdaśim „njedaś se wugroniś“ pomjenjowana. To se pak góźi na njeznaśe hynakšego, nic europskego rěcnego koncepta wótwóźiś.

Wažny charakteristikum rěcy Nahuatl jo rozeznawanje mjaz „pógibnymi“ a „njepógibnymi“ substantiwami. „Pógibne“ substantiwy pomjenjuju cłowjekow, zwěrjeta a někotare druge zapśimjeśa. Wše druge substantiwy su „njepógibne“ a njamaju žeden gramatiski plural. Mnogota se móžo how jano pśez doprědka sednjenje wót licbnikow resp. słowa huel („wjele“) zwuraznjaś, na pś. huel mitl („kleki, šypy“ abo pó słowje „wjele klek“).

Pluralowa kóńcowka móžo wjelgin rozdźělne byś, pśi comž eksistěrujo 8 rozdźělnych kóńcowkow.

Singular	Plural	Pśikład	Wóznam
-tli, -li, -in	-tin	macehualli - macehualtin	Bur - bury
-tl	-meh	tlacatl - tlacameh	cłowjek - cłowjeki
-e	-equeh
-hua	-huaqueh
-tzintli	-tzintzintin
-tzin	-tzintzin
-tontli	-totontin
-ton	-toton

Někotare słowa zgubuju pśi twarjenju plurala drje singularow kóńcowku, pódwójuju pak pótom prědnu złožku, kaž na pś. ticitl („gójc“), titici („gójce“). Pśi někotarych słowach se kóńcowka z pódwójenju kombiněrowana, kaž na pś. citlalin („gwězda“), cicitlaltin („gwězdy“). Pśi wjele słowach na -tl, kótarež cłowjekow pomjeniju, se město togo kóńcowka -h wužywa, kaž na pś. Mexicatl („Mexikanaŕ“), Mexicah.

W narěcach mógu wótchylajuce formy wustupowaś. Na pś. se jawi pótom město regularnego plurala wót calli („dom“): caltin („domy“) warianta calmeh.

Na městnje pomocnych werbow a modalnych werbow se w Nahuatl substantiwy a adjektiwy kaž werby konjugěruju. W tśeśej wósobje (singular teke plural) wóstanjo substantiw njepśeměnjony. Pśikład:
pilli (princ, zemjan)
nipilli – Som princ (pó słowje „ja princ“)
tipilli – Sy princ („ty princ“)
pilli – Wón jo princ („wón princ“)
tipipiltin – Smy prince („my prince“)
anpipiltin – Sćo prince („wy prince“)
pipiltin – Wóni su prince („wóni prince“)

Wjele městnych mjenja w Mexiko kóńcy na -co, -pan abo -tlan. Pśi tom źo wó městno pokazujuce kóńcowki (lokatiwne sufikse) Nahuatl. Kóńcowka -tzinco, w městnych mjenjach źinsa zwětšego -cingo pisana, jo z Nahuatl-afiskowu -tzin (respektowa forma) a -co zestajona. Kóńcowka -tenanco (teke -tenango) wobstoj ze substantiwa tenāmitl, městna murja, a lokatiwnego sufiksa -co, póśěgujo se toś na něga wobtwarźone městno. Twórjenje z afiksow resp. zdonkow te- (wobsejźenje pokazujuce), nantli (maś) a -co (lokatiw) njejo dla notneje pozicije posesiwnego pronomena na zachopjeńka słowa móžne. Interpretacija, až toś te městne mjenja na stare bogowki abo Kněžnu Maria pokazuju, njejo togodla wobstawna.

Spócetne licbniki Nahuatl bazěruju kaž něga pśi wšych rěcach Srjejźneje Ameriki konsekwentnje na systemje na bazy dwaźastki. Źinsajšny źeń se su zwětšego licbniki wót 21 abo teke juž wót styrjoch abo pěśoch wótzabywali, tak až samo jadnorěcne zwětšego na Špańšćinje lice.