Wóda

	Toś ten nastawk z temu chemiske zwězanje z formulu H₂O jo pó lema na drugi nastawk pódobny. Drugi lema Wódy ma temu geografiske objekty.

Wóda jo chemiska wězba, kótaraž jo njewuzbytna za wšych žywych byśow na zemi. Wóna pód normalnymi wuměnjenjami jo žydka pśi temperaturach mjaz 0 °C a 100 °C. Pód škrějnym dypkom bywa kšuta maśizna, a to lod. Nad warjeńskim dypkom bywa para.

Wóda wobstoj z wóźika a kislika w poměrje 2:1. Wona wopśimjejo w drobnych kopicach śěžku wódu.

Tśi běrtyle powjerch zemje su pśikšyte pśez wjeliku kopicu wódy, oceany. Cirkulacija wódy mjaz oceanami a powětšom zwětšego kreěrujo wjedro.

Wóda jo głowny napoj wšych zwěrjetow.

Wjele maśiznow se móžo we wóźe rozpušćaś, pśi tom rozpušćonosć wótwisujo wót maśizny a temperatury. Rozpušćonosć płunow wóteběra z pśiběrajuceju temperaturu, mjaztym až rozpušćonosć solow pśiběra z pśiběrajuceju temperaturu.

Kakosći

Kakosć	Wóda (H₂O)
Škrějna temperatura	0 °C
Temperatura zawarjenja (pśi normalnym śišćom)	100 °C
Maksimalna gustota	1,0 g/cm³
Maksimalna gustota jo pśi	3,98 °C
Gódnota pK_w pśi 25 °C	14,000
Wiskozita pśi 20 °C	1,005
Pówjerchowe napněśe jr 25 °C, din·cm	71,97
Wuparjowańska śopłota (cal/mol)	10,515
pH pśi 25 °C	7,00
Gustota pśi 20 °C, g/mL	0,9982

Chemija

Wóda jo wjelgin jadnora chemiska wězba. Jeje formula jo H₂O. To wóznamjenijo, až molekul wódy ma 2 atoma wóźika, a 1 atom kislika. Temperatura, pśi kótarejž wóda bywa lod, jo 0 Celsius pód normalnym atmosferiskim śišćom; temperatura, pśi kótarejž wóda se wari, definěrujo 100 Celsius pśi normalnym (morjoniwownym) atmosferiskim śišćom. Wóna jo jadnučka substanca, kótaraž se śěgnjo, gdyž bywa lod.

Jadnora ale wažna a jónkróćna kakosć wódy jo, až jeje kšuta forma plěwa na žydkej. Kšuta faza jo mjenjej gusta ako žydka wóda, dla geometrije mócnych wóźikowych wězbow kótarež se jano pśi niskich temperaturach zdźěluju. Togodla dłymoka wóda wóstanjo žydka, śoplejša ako lodowy powjerch, a wódowe organizmy (prědnje žywe organizmy na zemi) mógu lodowe wuměnja pśežywiś.

Śěžka wóda, połśěžka wóda a pśeśěžka wóda

Mimo „normalneje“ wóda eksistěrujo teke tak mjenjowana „połśěžka wóda“, „śěžka wóda“ (deuteriumowy oksid) a „pśeśěžka wóda“ (tritiumowy oksid). Pśi śěžkej a pśeśěžkej wóźe normalny wóźikowy atom (protium, symbol H) se pśez jeju śěžkej izotopa deuterium abo tritium narowna. Pśi połśěžkej wóźe, jaden wóźikowy atom se pśez deuterium narowna.

Śěžka wóda se wót wšedneje wódy we fyzikaliskich a chemiskich kakosćach rozeznawa, na pś. ma wušy škrějny dypk, warjeński dypk a jo gusćejša. Na bazy wjelikeje masoweje diferency mjaz protiumom a deuteriumom a tritiumom, (kótarejž matej dwójnu a tšojnu masu), kinetiski izotopowy efekt jo wjelgin akutny. Dla narownanja normalneje wódy pśi chemiskich substancach rownowagowe reakcije změnja, což móžo na pś. k śěłoškódnym slědam w cłowjeskem śěle wóźiś.

Molekulowa geometrija

Wódowy molekul wobstoj z dweju wóźikoweju atomow a jadnogo kislikowego atoma. Geometriski wódowy molekul jo kutny a wótpowědujo VSEPR-teoriji, AB₂E₂-typa. Dwa atoma wóźika a dwa pora elektronow su pśesunjonej do róžkow pśedstajonego tetraedra. Kut, kótaryž dwa O-H-wězba zacynjatej, jo 104,45°. Nastanjo dla wjelikeje pótrjeby na rumje lichotnych porow elekronow daloko idealnego tetraedrowego kuta (~109,47°). Dłujkosć O-H-wězbow jo něźi 95,84 pikometrow.

Rumowy natwaŕ wódowego molekula
Geometrija wódowego molekula
Rumowy model wódowego molekula

Biologija

Hungorski pjenjez kótaryž lažy na pówjerchu dla pówjerchowego napněśa.

Wóda jo nejnotnjejša substanca za wšych žywych byśow, dokulaž ma wjele rědkich kakosćow kótarež su wjelgin wažne za žywjenje. Jo dobra rozpušćadło, a ma mócne pówjerchowe napněśe. Fryšna wóda jo nejgusćejša pśi 4 °C; jeje gustosć wóteběra, gdyž zamarzujo abo se wogrěwa. Kaž stabilny molekul w našej atmosferje, gra wažnu rolu ako absorbowadło ultrawioletnego promjenjenja. Dokulaž wóda ma wusoku specifisku śopłotu kótaraž stabilizěrujo klimu na cełem swěśe.

Wóda jo wjelgin dobre rozpušćadło, a rozpušćujo wěcej družynow substancow, kaž wšake sole a cukory, a wolažcujo jogo chemiske wzajomne statkowanje, kótarež pomaga kompleksne matabolizmy. Weto někake substancy se njederje měšaju z wódu, inkluziwnje wólejow a hydrofobnych substancow. Celowe membrany wužywaju toś tu kakosć aby starosćiwje kontrolěrowali wzajomne statkowanje mjaz swójimi wopśimjeśami a eksternymi chemiskimi wěcami. To bu pitśku wót pówjerchowego napněśa wódy wolažcowane.

Wódowe kapki su stabilne dla mócnego pówjerchowego napněśa wódy. Se móžo wiźeś toś te gdyž pitśku wódy bu kapana na njerozpušćony powjerch kaž głažk. Wóda se do chrapkow zwězujo. Toś ta kakosć jo trěbna za rostlinowu transpiraciju.

Geografija

Na pówjerchu zemje se nagromaźujo wódowe mase běžece dołoj — na pś. rěcki a rěki — a stojece na wěstem niwowje — na pś. jazory, mórja, a oceany.

Rěcka we wusokich górach,
Grizon, Šwicarska
Otava rěka,
Kanada
Rěka Titikaka,
Peru / Boliwiska
Kraje z wubrachom pitneje wódy

Dokulaž wóda jo trěbna za cłowjeske, zwěrjece a rostlinowe žywjenje, jeje disponujomnosć ma wjeliku wažnosć sociusku a politisku. Pódlańska kórta pokaza pśez cerwjenu barwu kraje, kótarež lětnje wobsejźe mjeńšej ako 500 m³ wobnowjoneje wódy na wšogo wobydlarja. Žołta barwa pokaza disponujomnosć mjaz 500 a 1700 m³. Dokulaž někotare rěki, kótarež su wažne za wódowe zastaranje (na pś. Jordan, Kolorado), pśekšacaju krajowe granicy, su móžne mjazystatne konflikty wó pitnej wóźe.

Glědaj teke

Commons

Glědaj pśidatne dataje we Wikimedia Commons:
Wóda