Astronomiska šyrina

Astronomiska šyrina – cesto teke „polowa wusokosć“ pomjenowana – jo wusokostny kut pódpołnocnego (resp. pódpołdnjowego) njebjaskego pola na stojnišću wobglědowarja.

Njepóśěgujo se direktnje na zemsku kulu resp. zemski elipsoid, ale na napšawdny (fyzikaliski) lotowy směr a wótpowědujo deklinaciji cenita.

Astronomiske koordinaty a lotowe wótchylenje

Pśi blišym wobglědowanju njesmějo se astronomiska šyrina z geografiskeju šyrinu najadno stajiś, lěcrownož se to wót ekspedicijow 15. stolěśa cesto stawa. Wobej šyrinje rozeznawatej se wó lotowe wótchylenje – t. g. wó ten mały kut ξ, wó kótaryž napšawdny lotowy směr wótchyla se wót teoretiskeje normale na zemski elipsoid. We formulach wuzwigujo se toś ten rozdźěl zwětšego pśez formulowe znamjo φ' (resp. B' ), w pśirownowanju z φ (resp. B) za geografisku šyrinu. Ako slěd lotowego wótchylenja płaśi pótakem za astronomisku šyrinu a jeje pendant, astronomisku dlininu:

$\varphi '=\varphi +\xi$

$\lambda '=\lambda +\eta \cos \varphi$

Wobej komponenśe lotowego wótchylenja (ξ, η) wuměnijotej se pśez masowe njepšawidłownosći zemskego śělesa. Na dypku w mórskem niwowje jo ξ kutowa diferenca mjazy napšawdnym horicontom (geoid) a elipsoidiskim horicontom.

Astronomiska šyrina jo pótakem na jadnom boce fyzikaliski fakt zemskego póla śěžnosći, dajo se wšak teke na drugem boce geometriski – ako kut mjazy lotowym směrom a njebjaskim ekwatorom – interpretěrowaś. Tomu napśeśiwo jo „geografiska“ šyrina fyzikaliska fikcija – pótakem kut, kótaryž jo jano na idealizěrowanem zemskem elipsoiźe definěrowany a wótwisujo wót jogo formowych parametrow.

Aby na wěcejzmysłowosć zapśimjeśa „šyrina“ źiwało, groni se w geodeziji lěpjej wó „elipsoidiskej“ (geodetiskej) šyrinje ako wó „geografiskej“ šyrinje. Zemskego wopłonjenja dla (wótchylenje idealneje zemskeje formy wót kuloweje formy) jo w geowědomnosćach samo tśeśe zapśimjeśe šyriny, „geocentriska šyrina“.

Zespominanje

Astronomiska šyrina φ

kut mjazy napšawdnym lotowym směrom a ekwatoroweju rowninu (njebjaski ekwator). Diferenca k elipsoidiskej šyrinje jo pódpołnocno-pódpołdnjowa komponenta (ξ) lotowego wótchylenja.

Elipsoidiska šyrina φ

Wužywa se ako zemski model rotaciski elipsoid, tak wótpowědujo kutoju mjaz ekwatoroweju rowninu a elipsoidoweju normalu. Groni se teke geodetiska šyrina a wužywa se w rozměrjenju kraja a kartografiji. Pśi póstajenjach pozicije z GPS dobywaju se teke elipsoidiske koordinaty (šyrina a dlinina).

Geocentriska šyrina ψ

směr k zemskemu srjejźišćoju. Lotowy směr a elipsoidowa normala njejźotej – mimo na ekwatorje a na poloma – pśez zemske srjejźišćo. Geocentriska šyrina rozeznawa se wót geodetiskeje resp. elipsoidiskeje šyriny wó až k 0,2°.

Měrjeńske metody a instrumenty

Měrjenje astronomiskeje šyriny (pomjenowaneje gromaźe z dlininy něga zamólnje astronomiske póstajenje pozicije) móžo se z někotarymi metodami astrogeodezije abo astrometrije pśewjasć. Pśi znatych koordinatach wobglědowanych gwězdow su nejdokradnješe metody (pó zasajźonku 0,3″ až 0,05″ na wjacor):

• Póstajenje šyriny pśez měrjenje cenitowych distancow
  • pśi gwězdnem pśechoźe w meridianje wobglědowarja: Sterneckowa metoda a Horrebow-Talcottowa metoda
  • w prědnem wertikalu (pomina se teke dokradne casowe měrjenje, což ako drugi produkt librujo astronomisku dlininu abo gwězdny cas)
• Póstajenje šyriny z horicontalnych směrow
  • w nejwětšej digresiji (maksimalny pódpołnocny wótstawk) gwězdy: Embachska metoda
  • we wertikalu terestriskego cela: Döllenowa metoda a Niethammerowa metoda
  • (toś te 3 metody su pśigódne, gaž muse se teke astronomiske acimuty resp. dokradna orientacija instrumenta póstajiś. Howac by měli se lubjej górjejce a dołojce pódane wužywaś)
• Simultane póstajenje šyriny a dlininy: Metoda teje samskeje wusokosći
• Fotografije cenita do dweju napśeśiwneju směrow:
  • z astrografom a pśipnětym Horrebow-niwowom
  • z cenitoweju kameru (fotografiski abo z pomocu CCD-sensora).

3 slědne naspomnjete metody su źinsa (z modernymi instrumentami) nejmalsnjej pśewjedne. Jolic stej wobej komponenśe lotowego směra (mimo B teke L) póžedanej, jo metoda jadnakich wusokosćow z Ni2-astrolabom nejwěcej ekonomiska, a nejdokradnjejša z Danjonowym astrolabom.

Pśigódne měrjeńske instrumenty kutowych metodow su uniwersalny instrument (abo dokradny teodolit z cenitoweju prismu), transitowy abo pasažowy instrument. Nejwuša preciznosć jo z cenitowym teleskopom dojśpijobna – wizuelnje něźi 0,1″, fotografiski abo fotoelektriski samo dokradnjej.