Geografiska šyrina

Geografiska šyrina (něga stopjeń šyriny), φ abo B (łatyński latitudo, engelski latitude, mjazynarodnje skrotcona pśez lat. abo LAT) jo pódpołnocna abo pódpołdnjowa zdalonosć dypka zemskego powjercha wót ekwatora, pódana w kutowej měrje, pótakem w stopnju. Šyrina móžo gódnoty wót 0° (na ekwatorje) až do ±90° (na poloma) nabyś. Město pśedznamuška (tradicionelnje +pódpołnoc, −pódpołdnjo) jo teke N resp. S dowólony.

Šyrinowe krejze

Naglěd kule.
Ekwator (módry) źěli kulu do dweju połojcowu a prěcy dlininowe krejze (žołte) pód 90°. Wšykne pśeśěgnjone linije toś togo wobraza su wjelike krejze. Smužkowane linije su šyrinowe krejze.

50. šyrinowy krejz w Mainzskem nutśikownem měsće

Kut, kótaryž wužywa se za geografisku šyrinu, njeměri se w zemskem srjejźišću, ale wótpowědujo kutoju mjazy (idealizěrowanym) lotowym směrom a ekwatoroweju rowninu zemje.

• Městna z samskeju šyrinu laže na jadnom šyrinowem krejzu, teke šyrinowy paralel abo paralelny krejz pomjenjony.
• Za identifikaciju dypka na zemskem powjerchu – za póstajenje jogo geografiskego połoženja – jo pśidatnje k šyrinje pódawanje jogo geografiskeje dlininy (něga stopjeń dlininy) trěbne. Definicija geografiskeje šyriny źo na Klawdiusa Ptolemeusa slědk.

Rozrědowanje

Geografiska šyrina pódawa se seksagezimalnje w stopnjach, minutach a sekundach, pśi comž jadna minuta 60 sekundam a jaden stopjeń wótpowědujo 60 minutam (kaž w casowych pódaśach). Pśi decimalnych stopnjach, minutach a sekundach pódawaju se městna za komu.

Su rozdźělne metody zwobraznjenja, na pś.:

1. Stopnje, minuty, sekundy: 66° 43′ 12″
2. Stopnje, minuty, decimalne sekundy: 66° 43′ 12,0″
3. Stopnje, decimalne minuty: 66° 43,20′
4. Decimalne stopnje: 66,7200°

Wobłukowa minuta wótpowědujo spóromje ekwatora a spóromje meridianow cerje jadneje mórskeje mile resp. 1.852 metrow, mjaztym až cera wobłukoweje minuty na šyrinowych krejzach φ (na pódpołnoc abo na pódpołdnjo wót ekwatora) jo wó faktor cos φ mjeńša. Wótstawk mjazy dwěma stopnjoma šyriny wšak jo pśecej wok. 111 km. Ale wótstawk na poloma (111,694 km/°) jo pśez wopłonjenje zemje snadnje wětšy ako na ekwatorje (110,574 km/°), dokulaž wokłon na toś tej droze wó wok. 1 % pśiběra.

Jolic felujo pódase °N abo °S, ga stoje pozitiwne gódnoty za pódpołnocnu šyrinu a negatiwne za pódpołdnjowu šyrinu.

Pśi pódawanju městnych koordinatow musy se šyrina pśecej ako prědna pódaś, pótom akle dlinina: „B pśed L, ako w alfabeśe“. Swóju pśicynu ma toś ta konwencija w stawiznach: šyrina dajo se južo stolěśa pśed dlininu dosć eksaktnje póstajiś.

Koordinatowe pśikłady

• München (Marienlatz): 48° 8′ 13,94″ pódpołnocneje šyriny, 11° 34′ 31,98″ pódzajtšneje dlininy
• Santa Cruz County (Kaliforniska): wok. 37° pódpołnocneje šyriny, 122° pódwjacorneje dlininy

Zwěsćenje geografiskeje šyriny

Šyrina dajo se cele jadnorje z nejwušego słyńcnego stawa (połdnjowa šyrina) abo z wusokosći kulminěrowacych gwězdow póstajiś. Na pódpołnocnej połkuli zemje pódawa wusokosć relatiwnje swětłego polarneje gwězdy (Polaris) nad horicontom dosć dokradnjej šyrinu: Na ekwatorje pokazujo se polarna gwězda na horiconśe, na pódpołnocnem polu stoj pśisamem padorownje na njebju. Napšawdu jo Polaris nic cele 1° wót njebjaskego pola zdalony; zmólka, kótaraž nastawa pśez to, jo zemskeje rotacije dla dwójcy na źeń 0°, dwójcy wok. 0,75° a dajo se pśez jadnore formule abo woblicenje pśerězka pomjeńšyś.

Južo namórniki póznego 15. stolěśa su zamógli šyrinu za nawigaciju wužywaś. Woblicenje geografiskeje dlininy wšak jo wěcej komplicěrowane było a jo se dokradnu koplowańsku nawigaciju abo měrjenje distancow mjasec-gwězda pominało. Wót kóńca 18. stolěśa stawa se z dokradnym casom chronometrow, wót srjejźi 20. stolěśa z pomocu wšelkich metodow pód wužywanim elektromagnetiskich žwałow terestriskich sćelakow, wót 1990tych lět z GPS-pśidostawakami satelitow.

Geodetiska, elipsoidiska, astronomiska a geocentriska šyrina

• Elipsoidiska abo geodetiska šyrina: wótpowědujo, gaž rotaciski elipsoid wužywa se ako zemski model, kutoju mjazy ekwatoroweju rowninu a elipsoidoweju normalu. Toś ta wersija geografiskeje šyriny wužywa se w rozměrjenju kraja a kartografiji.
• Astronomiska šyrina: pomjenjujo w geodeziji kut mjazy napšawdnym lotowym směrom a ekwatoroweju rowninu. Diferenca k elipsodiskej šyrinje jo komponenta lotowego wótchylenja (druga jo diferenca mjazy astronomiskeju dlininu a elipsoidiskeju dlininu).
• Geocentriska šyrina: jo směr k zemskemu srjejźišćoju. Lotowy směr a elipsoidowa normala njejźotej – mimo na ekwatorje a na poloma – pśez zemske srjejźišćo. Geocentriska šyrina rozeznawa se wót geografiskeje šyriny wó až k 0,2°.

Pśi perfektnem stabilnem (wopłonjonem) rotaciskem elipsoiźe (žedne góry resp. doły, konstantna gustosć) by elipsoidiska šyrina astronomiskej šyrinje wótpowědowała. Mimo togo by geocentriska šyrina za kužde městno pó licbje nejbližej ekwatora (t.g. nejmjeńša gódnota) była.

Wliw na klimu

Dokulaž pśerězne słyńcne pśipromjenjenje na dypk zemskego powjercha wótwisujo wót jogo geografiskeje šyriny, póstaja toś ta bytostnje lokalnu klimu a móžo definiciji (geografiskich) klimowych conow słužyś: Tropy laže mjazy wobrotnyma šyrinoma (23° 26′) a polarskimi stronami wušej polarneju krejzowu (66° 34′), mjazy nimi subtropy a klimatiski wósrědne cony.

Klima wótwisujo teke wót dalšnych faktorow; tak su na pś. europske městna pódpołnocnoatlantiskego tšuženja dla zwětšego jasnje śoplejše ako aziske a pódpołnocnoamerikańske městna samskeje geografiskeje šyriny.

Geografiska šyrina ma wósebnje wliw na wětšowe wobstejnosći. W něgajšnych casach, gaž łoźi su hyšći nejcesćej płachtowali, su te za łoźnistwo wjelgin wažne byli. Z togo casa su se hyšći pomjenowanja ako kónjece šyriny abo Roaring Forties wobchowali, kótarež pśirěduju wótpowědujucym šyrinam wětšowe wobstejnosći.

Stopjeń šyriny

48. šyrina ako dłožbny mozaik, Freiburg/Br., 2010

Wuraz stopjeń šyriny wužywa se w rozdźělnem woznamje. Na jadnom boce jo z tym geografiska šyrina sama měnjona a na drugem boce šyrinowy krejz, na kótaremž wšykne městna jadnakeje geografiskeje šyriny laže; specielnje su młogi raz jano take šyrinowe krejze měnjone, kótarychž geografiska šyrina w stopnjach jo cełolicbowa.

Pśibližne woblicenje dłujkosći šyrinowego krejza, pótakem jogo wobměry, buź wótwóźone z pśikładom 48. šyrinowego krejza, kótaryž prěcy Freiburg im Breisgau: Pó zjadnorjonem měnjenju, zemja by była kula, nic k poloma wopłonjona, a zemski radius by 6.400 km był, jo radius šyrinowego krejza, jogo wótstawk k zemskej wósce (ta ako linija wót jadnogo pola pśez srjejź zemje k drugemu poloju), za 48 stopnjow

$r=6\,400\ km\cdot \cos 48^{\circ }$

pótakem něźi 4.280 km. Wobměra toś togo krejza abo „dłujkosć 48. šyrinowego krejza“ jo

$U=2\cdot \pi \cdot r$

pótakem něźi 27.000 km.

Glědaj teke

• Geografiska dlinina
• Meridian

Eksterne wótkaze

 Commons: Latitudes – Zběrka wobrazow, widejow a audio-datajow

• Wobraz ku geografiskej dlininje a šyrinje
• Geografiske dlininy a šyriny nimskich městow a gmejnow (wok. 6.000)
• Java-aplet k zwobraznjenjeju geografiskeje a geocentriskeje šyriny
• Pśelicadło wšelkich koordinatowych systemow z wizuelneju kontrolu