Geografiske koordinaty

Z geografiskimi koordinatami (geografiska šyrina a geografiska dlinina) dajo se połoženje dypka na zemi wopisaś. Zemja rozdźělujo se pśi tom do 360 stopnjow dlininy a 180 stopnjow šyriny. Stopnje dlininy běže pśez pódpołnocny a pódpołdnjowy pol, stopnje šyriny paralelnje k ekwatoroju.

Swětowa kórta z cerami za geografiske šyriny a dlininy w projekciji Eckert-VI

Koordinatowy system

Geografiske koordinaty na kuli

Stopnjowa seś zemje jo myslony koordinatowy system na pówjerchu zemje z pšawokutnje prěcecymi se stopnjami dlininy a stopnjami šyriny. Słužy geografiskemu póstajenjeju pozicije, to groni, póstajenjeju swójskego stojnišća. Stopnje šyriny lice se pśi tom wót ekwatora sem, pola lažytej pla 90° pódpołnocneje resp. pódpołdnjoweje šyriny, stopnje dlininy lice se wót pśipadnego nulowego meridiana na pódzajtšo a pódwjacor, až do pó 180°. Póstajenje kutow jo napśeśiwo systemoju kulowych koordinatow zwuconemu w matematice.

Do zachopjeńka 20. stolěśa su w rozdźělnych krajach rozdźělne nulowe meridiany nałog byli (na pś. Ferro-Meridian wót El Hierro a Parisowy meridian), źinsa wužywa se swětodaloko Greenwichowy meridian (gwězdarnja w Londonje).

Pśi dokradnem póstajenju pozicije dej se na to źiwaś, až zemja njejo kula, ale pśibližnje elipsoid, což by mógło pśesunjenja městnow wó až k 20 km wustatkowaś. Teke mógu geografiske koordinaty, pó kraju, rozdźělne póśěgowe systemy měś, kótarychž referencne elipsoidy su regionalnemu póloju śěžnosći (Geoid) pśiměrjone. Mjazynarodnje wužywa se źinsa zwětšego World Geodetic System 1984 (WGS84).

Kórty

W 18. a 19. stolěśu su geodety wětše regionalne wótchylenja zemskeje pódoby wót idealnego elipsoida pśez to wurownowali, až wóne su we wótpowědnych stronach nejlěpjej pśizamknjecy se elipsoid wulicyli, aby se derje na pówjerch zemje we wótpowědnych stronach "zlagnuł". Srjejźišćo takego elipsoida njejo se z masowym srjejźišćom zemje kšyło, wobwjertna wós wšak jo paralelnje k zemskej wósy. Koordinatowy system jo w pśirownanju k drugim takim elipsoidam "pśesunjony" a "zekśiwjony". Tak su źasetki geodetiskich systemow (póśěgowych systemow za kórty) nastali. Z wuwijanim satelitoweje nawigacije jo se dejał swětodaloko jadnotny system napóraś, něntejšny WGS84.

W zemskich abo mórskich kórtach, kótarež bazěruju skoro pśecej na pjerwjejšnych systemach, by mógło pódaśe we wopacnem póśěgowem systemje (na pś. zapisowanje GPS-pozicije) zmólku wjele stow metrow zawinowaś, jolic referencny elipsoid (teke kórtowy datum, póśěgowy system) pódaśa njejo ten samki ako ten kórty. Togodla ma se pśi dokradnych koordinatowych pódaśach (zaspomnjeńka: lěpše ako 1 km abo lěpše ako 1 wobłukowa minuta) póśěgowy system pśidaś.

Koordinaty daju se z pomocu gódneje transformaciskeje softwary z jadnogo systema do drugego pśelicyś. Taka softwara musy parametry wopśimjeś, kótarež definěruju wótchylenje póśěgowych systemow jadnogo wót drugego resp. wót WGS84 z tak wusokeju kaž móžno dokradnosću.

Lětarstwo a nawtika

Dokradnjejše poziciske pódaśa su trjebne w lětarstwje a nawtice. How pódawaju geografisku šyrinu a dlininu w stopnjach a wobłukowych minutach, na pś. Zugspitze Lat = 47° 25’ N abo pódpołnocneje šyriny, Lon = 010° 59’ E abo pódzajtšneje dlininy.

• Wobłukowe minuty rozrěduju se decimalnje dalej.
• Pó DIN 13312, płaśiwy za lětarstwo a namórnistwo, skrotcujo se geografiska šyrina z Lat abo staršej z φ, geografiska dlinina z Lon abo λ. B a L njewótpowědujotej normje.
• Šyrinowa minuta wótpowědujo na pówjerchu zemje cerje wót 1,852 km a definěrujo dłujkosć mórskeje mile.
• Cera, kótaraž wótpowědujo dlininowej minuśe, jo na ekwatorje teke 1,852 km, pómjeńšujo se wšak do pola z kosinusom geografiskeje šyriny až na nul. Wóna jo pótakem wót šyriny wótwisna. W Europje lažy cera mjazy 1,0 km a 1,5 km (glědaj teke wótšyrjenje).

Rozměrjenje kraja

W rozměrjenju kraja su dokradnosći na centimetry póžědane – togodla njedosega pódaśe we wobłukowych sekundach, dokulaž jadna wobłukowa sekunda (1″) wótpowědujo pśibližnje 31 m (šyrinowe pódaśe) resp. 20 m (dlininowe pódaśe w Europje). W Nimskej jo se dotychměst połoženje kšutych dypkow na milimetry dokradne ako koordinata Gauß-Krüger, póśěgowane na Besselowy elipsoid pódało, resp. na stronach NDR, wót 1950ych lět, póśěgowane na elipsoid Krassowski. Wót 1990ych lět pśewjeźo se pśestajenje na UTM-koordinaty w ETRS89-systemje, póśěgowane na GRS80-elipsoid.

Pśirodne, astronomiske, elipsoidiske, geodetiske koordinaty

Pśirodne koordinaty (astronomiska šyrokosć φ a astronomiska dłujkosć λ) daju se pśez astronomiske póstajenje pozicije zwěsćiś. Póśěguju se na napšawdny lotowy směr pśi měrjeńskem dypku. Elipsoidiske koordinaty (B, L – teke geodetiske koordinaty pomjenjone) póśěguju se na směr normale wužywanego referencnego elipsoida. Diferenca mjazy lotowym směrom a elipsoidoweju normalu jo zwětšego mjeńša ako 10″ a groni se lotowe wótchylenje. Zwětšego njeběžy daniž lotowy směr daniž elipsoidowa normala pśez srjejźišćo zemje.

Jolic stajaju se jano snadne wupominanja na dokradnosć, na pś. pśi zwobraznjenjach kórtow we wjelgin małych měritkach, pśibližujo se zemske śěleso za zjadnorjenje pśez kulu. W toś tom paźe wótpowědujotej geografiska šyrina a dlinina kulowym koordinatam. Jano pótom jo šyrina kutow w srjejźišću zemje mjazy ekwatorom a pytanym dypkom.

Stawizny

Rozdźělenje do stopnjow ako rozdźělenje połnokuta krejza do 360° źo na astronoma Hypsiklesa z Alexandrije („Anaphorikos“, 170 př.Chr.n.) a Hipparcha z Nikaia (190–120 př.Ch.n.) slědk.

Južo Claudius Ptolemeus jo w swójom źěle Geographike Hyphegesis wokoło 150 pó Chr.n. stopnjowu seś ze stopnjami dlininy a stopnjami šyriny wužył. Jogo nulowy meridian jo był až do 19. stolěśa zwětšego wužyty Ferro-Meridian pśez nejpódwjacornjejšy zemski dypk, kótaryž jo tegdy znaty był. Dla wjele pśemałeje kalkulacije zemskeje wobměry (neźi 30.000 km město 40.000 km) njewótchylaju jogo pódaśa ku geografiskej dlininje wó 18°3', ale w srjejźnej Europje wó wěcej ako 24° wót togo, kótaryž póśěgujo se na Greenwich. Jogo pódaśa wó šyrinje laže z njejasnych pśicynow nad korektnymi. Na jadnom boce pasujo k pśemałemu zemskemu pśerězkoju Ptolemeusa, na drugem boce by dejało, pśi jogo pśemało wuliconem wótstawku mjazy słyńcom a zemju, 1210 zemskich radiusow ze stawa słyńca, na pśemały stopnjowy wótstawk wót ekwatora suźiś.

Pó zasejnamakanju jogo źěła Geographike Hyphegesis a jogo pśełožka do łatyńšćiny w ranem 15. stolěśu jo se stopnjowy system Ptolemeusa malsnje pśesajźił.

Duarte Pacheco Pereira (1469–1533) jo pólěpšył antikne měrjeńske metody za globalnu nawigaciju zakokulonu w Acorach. Z rozdźělenim zemskeje kule do špańskeje a portugiziskeje hemisfery w dogronje wót Tordesillasa z lěta 1494 jo zasej etablěrowana stopnjowa seś politiski wuznam zdobyła.

W lěśe 1634 jo se na El Hierro ako nejpódwjacornjejša z Kanariskich kupow nulowy meridian pśez Faro de Orchilla póstajiło a akle wót lěta 1884 jo se meridian wót Greenwicha zwucony wót lěta 1738 w Engelskej pśeśiwo drugim narodnym nulowym meridianam pśesajźił.

Nouvelle Triangulation de la France, kótaraž źo na měrjenja wót Jacques Cassini a Jean Dominique Comte de Cassini z casa do 1793 slědk, jo se w běgu metrifikacije (pśestajenje wšych relewantnych měrow na meter ako standard) wotměła. Nulowy meridian běžy pśez Paris, tak až „Old Royal Observatory“ w Greenwichu lažy pla 2° 20′ 14,025″ W (NTF), pódany w nowostopnjach. To wopśimujo teke decimalne rozdźělenje stopnjoweje měry do nowostopnjow, grades (nouvelle), źinsa pó kazni ako Gon (1 połnokut = 400 nowostopnjow).

Mjaztym až meridian w Greenwichu jo se pśesajźił, jo se kutowa měra Gon a rozdźělenje do 400° ku geodetiskemu standardoju w srjejźnej Europje wuwiła. Krejzne rozdźělenje do 360° rozmějo se źinsa cesto jano wobgranicowane ako terestristiske stopnjowe rozdźělenje (stopnjowa seś).

Eksterne wótkaze

• Stopnje dlininy a stopnje šyriny jadnorje wujasnjone (nimski)
• Geografiske koordinaty z nastawkow Wikipedije (nimski)