Swahilšćina

Swahilšćina (Kiswahili) jo rěc, kenž se w pódzajtšnej Africe wužywa. Wóna ma wjele narěcow. Mě rěcy póchada wót pluraliskeje formy (sawahil) arabskego słowa sahil "pśibrjog".

Swahili, Kiswahili Swahilšćina
kraje	Burundi, Kenija, Mayotte, Mosambik, Somalia, Pódpołdnjoafrikańska republika, Uganda, Demokratiska republika Kongo
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Nigerokongoske rěcy Bantuske rěcy Swahilšćina
pismiki	łatyński alfabet
rěcne kody
ISO 639-1:	sw
ISO 639-2:	swa
ISO 639-3 (SIL):	[1]
Wikipedija
Pśikład
Wótče naš
Baba yetu uliye mbinguni, jina lako litukuzwe. Ufalme wako ufike. Utakalo lifanyike duniani mbinguni. Utupe leo mkate wetu wa kila siku. Utusamehe makosa yetu, kama tunavyowasamehe na sisi waliotukosea. Usitutie katika kishawishi, lakini utuopoe maovuni. Amina.

Rozšyrjenje

Rozšyrjenje swahilšćiny

Wužywa se w toś tych krajach: Tanzanija, Burundi, Kenija, Mayotte, Mosambik, Somalia, Pódpołdnjowa Afrika a Uganda. W někotarych z nich jo samo ako amtska rěc.

Fraze

Jadna z nejwěcej znatych frazow we swahilšćinje jo „hakuna matata“ z trikowego filma Walta Disneyja Kral lawow. To wóznamjeni „žeden problem“ abo „njecyń se žedne starosći“.

Ale teke znatej mjeni Simba a Rafiki stej z toś teje rěcy, dokulaž tej słowje wóznamjenitej law resp. pśijaśel.

Alfabet

Za pisanje swahilšćiny źinsajšnego dnja se łatyński alfabet wužywa. a, b, ch [č], d, dh (eng. th kaž we słowje that), e, f, g, gh, h, i, j [dź], k, l, m, n, ng’, ny [ń], o, p, r, s, sh [š], t, th (eng. th kaž we słowje thin), u, v (nim. v we słowje Vase), w, y [j], z

Gramatika

Fonologija

Wokale

Standardowa Swahilšćina ma pěś wokalnych fonemow: /a/, /e/, /i/, /o/ a /u/, kaž špańšćina, japańšćina a esperanto. Wótpowěduju nimske krotke wokale a se teke w njezazukujucych złožkach nic reducěrowanje wugroniju. Pśedslědny Wokal jo dłujki, ale teke wótwórjony, dokulaž pśizuk pśecej jo na pśedslědnej złožku.

Wugronjenje:

• /a/ kaž „a“ w nimski „hat“; a
• /e/ kaž „e“ w nimski „Fett“; ɛ
• /i/ kaž „i“ w nimski „in“; ɪ
• /o/ kaž „o“ w nimski „hoffen“; ɔ
• /u/ kaž „u“ w nimski „Kuss“; ʊ

Swahlšćina njama diftongi. Słowo za „leopard“, chui, se togodla chu’i wugronje.

Konsonanty

Slědujuca tabela wopśimjejo konsonanty Swahilšćiny w formje jich pisańskeje realizacije. W rožkatych spinkach jo pśecej zuk we fonetiskej transkripciji pódawaty. Mimo mjenjowanych teke eksistěrujo pismikowa kombinacija <ng'> (wugroń: [ŋ]). Rozeznawa se wót <ng> pśez felowanje kluzila [ɡ]. <m> na zachopjeńk słowa pśed konsonantom k [m̩] nastanjo. Wósebnosć w zukowem inwentarje Swahilšćiny su implosiwy, kótarež na městno spiwnych plosiwow [b], [d] a [ɡ] stupaju.

Konsonanty pó knigłach wót Braunera a Hermsa

	bilabial	labio- dental	dental	dental-alweolar	alweolar	palatal- alweolar	palatal	welar	glotal
Plosiwy	p [p]				t [t]			k [k]
Affrikate						ch [tʃ] j [ɟ]/[ʤ]
Frikatiwy		f [f] v [v]	th [θ] dh [ð]		s [s] z [z]	sh [ʃ]		gh [ɣ]/[R]	h [h]
Flaps (geschlagen)				r [ɾ]
Nasale	m [m]			n [n]			ny [ɲ]	ng [ŋɡ], ng' [ŋ]
Approximanty	w [w]						y [j]
lat. Approxi- manten				l [l]
Implosiwy	b [ɓ]				d [ɗ]			g [ɠ]

Pśispomnjenje: Jolic dwa zuka w kašćiku, lěwy jo njespiwny a pšawy jo spiwny.

Někotare rěcnicy njespiwny wótpowědnik wót konsonanta gh [ɣ] wužywaju. To se ako kh [χ] pišo, kaž na pś. khabari (město habari) "powěsć; nowinka".

Klasowy system

Swahilšćina ma klasowy system kaž wše Bantuske rěcy. Su cełkownje wósym klasow (pó Kauderwelsch, na bokach 12-14). Někotare awtory lice singular a plural pó jadnom, tak až pó nich Swahilšćina ma samo pěśnasćo abo sedymnasćo klasow. Klasa z prefiksom ku- ma jano singular.

Tu slědujo pśipis pó Kauderwelsch 10, 6. nakłada wót lěta 1997.

Adjektiwy a numerale maju samske prefikse kaž substantiwy, ale werby, genitiwne partikle a někotare druge słowne družyny maju pó źělach druge.

1. klasa wopśimjejo słowa za žywych byśow. W singularje substantiwy zachopinaju z m abo mw, w pluralu z wa.

mtu "cłowjek"	watu "cłowjeki"
mtoto "źiśe"	watoto "źiśi"

Pśikład w singularje: mtoto mmoja anasoma „Jadne źiśe cyta.“
mtoto "źiśe"	mmoja "jaden"	anasoma "cyta"
Pśikład w pluralu: watoto wawili wanasoma „Dwě góleśi cytatej.“
watoto "źiśi, góleśi"	wawili "dwa, dwě"	wanasoma "cytaju"

2. klasa wopśimjejo rostliny, źěle pśirody a někotare źěle śěła. W singularje substantiwy zachopinaju z m abo mw, w pluralu z mi.

mkate "klěb"	mikate "klěby"
mti "bom"	miti "bomy"

3. klasa wopśimjejo słowa, kótarež daju se śěžko zarědowaś. W singularje substantiwy zachopinaju z ki abo ch, w pluralu z vi abo vy.

kitabu "knigły"	vitabu "knigły"
chakula "jěź"	vyakula "jěźe"

Pśikład w singularje: kitabu kimoja kinatosha „Jadne knigły dosega.“
kitabu "knigły"	kimoja "jaden"	kinatosha "dosega"
Pśikład w pluralu: vitabu viwili vinatosha „Dwě knigły dosegatej.“
vitabu "knigły"	viwili "dwa, dwě"	vinatosha "dosegatej, dosegaju"

4. klasa wopśimjejo pśedewšym płody, źěla rostlinow a wjele cuzych słowow. W singularje njama prefiks, w pluralu ma prefiks ma.

shamba "pólo"	mashamba "póla"
yai "jajko"	mayai "jajka"

5. klasa jo nejjadnorjejša klasa, kótarež wopśimjejo nejwěcej słowow. Singular a plural stej samskej.

• ngoma "bubon, bubony"
• baba "nan, nany"

6. klasa wopśimjejo słowa, kótarež zachopinaju w singularje z u abo w, w pluralu z n. N jano se pokaza, jolic slědujucy konsonant jo jaden z d, g, j, ch a z. Pśed jadnom z slědujucych n, v a b nastanjo m. Pśed wokale nastanjo ny.

ukurasa "bok"

kurasa "boki"

7. pa-klasa wopśimjejo jano jadne słowo, mahali "městno".

8. klasa wopśimjejo wše werby. Zachopina se na ku abo kw. Plural njejo.

• kucheka "smjaś se"
• kupika "wariś"

Změna klasow

Z samskeje kórjenja mógu se pśez wužywanje rozdźělnych klasowych prefiksow wótwóźenki napóraś: cłowjeske (1.) mtoto (watoto) „źiśe, źiśi“; abstraktne (6.) utoto „źiśetstwo“; pomjeńšowanje (3.) kitoto (vitoto) „embryjo“; pówětšenje (4.) toto (matoto) „wjelike źiśe/wjelike źiśi“.

Teke móžne: rostliny (2.) mti (miti) „bom(y)“; rědy (3.) kiti (viti) „blido/blida“; powjetšenje (4.) jiti (mati) „wulki štom“; pomjeńšowanje (3.) kijiti (vijiti) „kij/kije“; ? (6.) ujiti (njiti) „šwižny, wjeliki bom/šwižne, wjelike bomy“.

Afrika "Afrika"; (1.) Mwafrika "Afrikanaŕ", Waafrika "Afrikanarje"

Pronomeny

Wósobowe pronomeny

Swahilšćina ma rozdźělne pronomeny, drje samostatne ale teke afiksowe.

Wosoba	Numerus	Samostatny	Ako subjektowy prefiks	Ako objektowa złožka	Ako posesiwny pronomen	Komentar
1.	Singular	mimi	ni-	-ni-	-angu
2.		wewe	u-	-ku-	-ako
3.		yeye	a-	-m-	-ake
1.	Plural	sisi	tu-	-tu-	-etu
2.		ninyi	m-	-wa-	-enu
3.		wao	wa-	-wa-	-ao
Komentary		Jano z werboma ni "som, sy, jo atd." a si "njejsom, njejsy, njejo atd".	Za subjekt	Za objekt	Za wobsejźeństwo

Pśikłady:

• mimi ni mgonjwa "(ja) som chóry"
• wao ni tajiri "(wóni) su bogate"
• wewe si msafari "(ty) njejsy turist"
• anacheka "(wón/wóna) se směju"
• mkate wako "mój klěb"
• Rafiki yako alituona. "twój pśijaśel jo nas wiźeł."

Słowoskład

Swahilšćina wopśimjejo słowa z paralelami w drugich bantuskich rěcach, na pś. baya "špatny", mtoto "źiśe". Arabšćina jo wót 10. lětstotka Swahilšćinu wobwliwowała. Póchadaju nic jano słowa z nabóžnego wobwoda, kaž na pś. baraka "žognowanje", imani "wěra", ale teke wjele słowow maritimnego wikowanja na pś. fedha "pjenjeze", hesabu "zliceńka", z pšawnistwa na pś. kadhi "sudnik", sheria "kazń", pisańskeje kultury na pś. kitabu "knigły", nahau "gramatika" a słowa wšednego dnja na pś. sabuni "mydło", wakati "cas", mshahara "myto".

W słowoskłaźe teke su słowa z persišćiny, na pś. bagala "płachtata łoź", teli "złoty pask". Ale teke su słowa z hindišćiny, na pś. bali "nawušnik".

Teke kolonialne stawizny jo słowoskład wobwliwował. Z portugalšćiny Swahilšćina ma słowa kaž na pś. gereza "twardnica", bendere "chórgoj", meza "blido". Z nimšćiny su słowa kaž na pś. daktari "doktor", aparati "aparat" a shule "šula". Wjelgin wažne su słowa z engelšćiny, kaž na pś. motokaa "awto", eropleni "lětadło", kampuni "firma", redio "radijo", dansi "europska reja", klabu "klub", ale teke mjenja mjasecow: Januari, Februari, Machi.

Žrědła

• Brauner/Herms: Lehrbuch des modernen Swahili, ISBN 3-324-00106-4, 4. Auflage, 1990 (nim.)
• Christoph Friederich: Kauderwelsch Band 10, Kisuahili Wort für Wort, ISBN 3-89416-074-8 (nim.)
• Harald Haarmann: Kleines Lexikon der Sprachen, ISBN 3-406-47558-2, boki 369-372 (nim.)
• Jan Knappert: vortaro esperanto svahila, kamusi kiesperanto kiswahili, 1983, ISBN 92-9017-027-1 (esp.), (swa.)

Eksterny wótkaz

• Kamusi Project Internet Living Swahili Dictionary (eng.)
• Wikikniha wo Swahilšćinje (nim.)