Via regia
Via regia (łatyński; „kralojska droga“) jo zapśimjeśe za stare mócnaŕstwowe drogi w Europje. Njejadna se pótakem wó wěstu drogu, ale wó družynu drogow, kótarež su byli pšawniski kraloju pśirědowane.
Nejznaśejša kralojska droga w Swětem romskem mócnaŕstwje jo wjadła wót Ryna pśez Frankobrod, Lipsk a Budyšyn do Šlazyńskeje. Toś ten historiski puś jo až do źinsajšnego pód mjenim Via regia znaty.
Wusoka droga wót Ryna do Šlazyńskeje wobźěłaś
Via regia, kótaraž jo wjadła pśez Łužycu, bu w lěśe 1252 k prědnemu razoju we wopismje Mišnjańskego markgroba Hendricha III. ako strata regia naspomnjona, eksistěrowała pak južo wót 8. abo 9. lětstotka. W górnołužyskem granicnem wopismje wót 1241 jo wóna južo ako antiqua strata („Stara droga“) naspomnjona. Pó rozpaźe kralojskeje centralneje mócy w srjejźnej Nimskej zachopjeńk 14. lětstotka jo zgubiła swóju funkciju ako kralojska droga, tak až njegóźi se wót toś togo casa pšawniski južo wó „Via regiji“ powědaś. Njeglědajucy na ten jo mě drogi we wěstych stronach dalej wobstojało, zwětšego ako „Wusoka droga“. Droga jo něnto pód doglědom krajnych kněstwow stojała, kaž na pśikład českich kralow w Górnej Łužycy a sakskich kurwjerchow w srjejźnej Nimskej. Dla drogowych pśedpisow jo była Wusoka droga priwilegěrowana, tak až su směli se wěste produkty jano na toś tej droze pśewózowaś.
Droga jo měła wjeliku góspodaŕsku wažnosć za nadregionalne wikowanje a wuměnu wórow. Ze pódwjacora su pśišli flandriske płaty, z pódzajtša drjewo, kóžuchy, wósk a mjod a ze srjejźnych stron mjaz drugim durinska sywina, sol z Halle nad Solawu a sakske górnistwowe produkty. Via regia jo była teke direktny zwisk mjaz wažnyma nimskima wjelikowikowyma městoma Lipsk a Frankobrod. Cesto su wužywali teke wójska toś tu nadregionalnu drogu, tak až dojźo w jeje wokolinje k wšakim wjelikim bitwam, kaž na pśikład w Tśiźasćalětnej wójnje abo w Napoleonskich wójnach. Pó Napoleonowej pórazce a Wienskim kongresu jo zgubiła droga swój góspodaŕski wuznam, dokulaž su njebyli priwilegije sakskego wótstupjenja teritorijow dla južo źaržate.
Dalšnu funkciju jo měła Via regia za putnikowanje, wšako jo gusto identiska z Jakubowym puśom.
W lěśe 2005 jo pomjenjowała Europska rada kralojsku drogu za „europsku kulturnu drogu“. 2011 wugótował lichotny stat Sakska w Zgórjelcu krajnu wustajeńcu pód titelom „Via regia – 800 lět gibanje a zetkanje“. Lěto do togo organizěrował towaristwo Cyrila a Metoda na Chrósčanskej farskej łuce źiwadłowy kruch z mjenim „Via regia woła“.
Pśeběg Wusokeje drogi wobźěłaś
Wusoka droga jo wjadła wót Ryna pśez Frankobrod, Hanau, Gelnhausen, Steinau an der Straße, Neuhof, Fuldu, Eisenach, Erfurt, Naumburg, Lipsk, Grimmu, Großenhain, Kinspork, Kamjeńc, Budyšyn, Lubij a Zgórjelc do Wrocławja a dalej pśez Šlazyńsku do pódzajtša.
Pódla Wusokeje drogi su wuwiwali se póbocne puśe, na kótarychž su spytali pśekupce popłatki a cła zalutowaś, kaž na pśikład „Dolna droga“, kótaraž jo wjadła wót Lipska pśez Torgawa, Rukow, Zły Komorow, Grodk a Mužakow do Šlazyńskeje. Z tak pomjenjowanymi pśewódnymi stacijami pak su spytali, pśekupcow k wužywanju Wusokeje drogi nuzowaś.
Wusoka droga w Serbach wobźěłaś
Wót Kamjeńca jo wjadła Wusoka droga pśez lěs k Marijinej gwězdźe a do Swinarnje, źož jo był wótpócywanišćo. W Prěčecach jo rěcku Carnicu pśeprěkował. Dalej jo wjadła pśez Smolicy dołoj do Žydowa a na źinsajšnej Garbarskej droze zasej górjej, źož su mógli pśekupce pśez Šulerske wrota do města pśiś abo pśez Hornčersku gasu dalej do pódzajtša śěgnuś.
We wšakich městnach spominaju drogowe mjenja až do źinsajšnego na staru kralojsku drogu, kaž na pśikład Wusoka droga w Kamjeńcu.
Wótkaz wobźěłaś
Commons: Via regia – Zběrka wobrazow, widejow a audio-datajow