Wokalna harmonija
Wokalna harmonija jo asimilaciski proces, kótaryž artikulaciju wólažcujo. We wuskem zmysle jo pśipódobnjenje sufiksowych wokalow na zdonk, ale teke znutśika zdonka. Pśi tom cuze słowa abo nejnowše póžyconki cesto wokalnej harmoniji wěcej (dopołnje) njewjadu.
Wóna wustupujo w rozdźělnych rěcnych swójźbach, na pś. w turkojskich rěcach, w mongolskich rěcach, w někotarych finougriskich rěcach.
Pśikłady
wobźěłaśTurkojske rěcy
wobźěłaśBaškiršćina
wobźěłaś| Prědne | Slězne | |||
|---|---|---|---|---|
| Njekulowaśone | Kulowaśone | Njekulowaśone | Kulowaśone | |
| Wusoke | и [i] | ү [ü] | у [u] | |
| Srjejźne | е [ě] | ө [ö] | ы [ı] | о [o] |
| Niske | ә [ä] | а [a] | ||
Baškiršćina ma 9 wokalow.
W Baškiršćinje dwě warianśe wokalneje harmonije wustupujotej. Styriformowa warianta wužywa wokale "ы", "о", "е" a "ө". Na pś. pšašajuca partikla ma formy -мы, -мо, -ме, -мө.
Dwójoformowa warianta wužywa jano wokala "а" a "ә".
| Funkcija | Prědne | Pśikład | Wóznam | Slězne | Pśikład | Wóznam | Komentar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ablatiw | өҫтәлдән | wot blida | шкафтан
Германиянан |
z spižki
z Nimskeje |
|||
| ekwatiw | -сә | инглизсә | engelski | -са | алманса | nimski |
Turkojšćina
wobźěłaś| Prědne | Slězne | |||
|---|---|---|---|---|
| Njekulowaśone | Kulowaśone | Njekulowaśone | Kulowaśone | |
| Wusoke | i | ü | ı | u |
| Niske | e | ö | a | o |
Turkojšćina ma wósym wokalow a rozeznawa je pó dwěma pśiznamjenjoma, a to [±prědne] a [±kulowaśone].
W turkojšćinje dwě warianśe wokalneje harmonije wustupujotej. A to tak mjenjowana "małka wokalna harmonija" (z wokaloma "a" a "e", turkojski küçük sesliler uyumu) a "wjelika wokalna harmonija" (z wokalami "i", "ı", "u" a "ü", turkojski büyük sesliler uyumu).
- Małka wokalna harmonija
- Pó wokalach e, i, ö a ü slědujo e w sufiksu, mjaztym až pó wokalach a, ı, o a u slědujo a.
Slědujuce sufikse małku wokalnu harmoniju wjedu:
| Funkcija | Prědne | Pśikład | Wóznam | Slězne | Pśikład | Wóznam | Komentar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| pluralny sufiks | -ler | evler | domy | -lar | atlar | kónje | |
| lokatiw | -de | Berlinde | w Berlinje | -da | vapurda | na łoźi | |
| futur | -ecek | Gelecek | Wón/wóna buźo pśiś. | -acak | Çıǧacak. | Wón/wóna buźo wen hyś/pśiś. | |
| infinitiw | -mek | Gelmek | pśiś | -mak | çıkmak | wen hyś/pśiś. | |
| particip | -en | Gelen. | přińducy | -an | çıǧan | wen ducy/pśiducy | |
| konwerb rownocasnosći |
-(y)erek | Gelerek | pśiducy | -(y)arak | çıǧarak | wen pśiducy | |
| kondicional | -se | Gelse | jolic pśiźo | -sa | çıksa | jolic wen pśiźo |
- Wjelika wokalna harmonija
- Pó wokaloma e a i slědujo i, pó wokaloma ö a ü slědujo ü, pó wokaloma a a ı slědujo ı a pó wokaloma o a u slědujo u.
Slědujuce sufikse wjeliku wokalnu harmoniju wjedu:
- -li, -lı, -lu, -lü Na pś. Berlinli "Barlinjaŕ; Barlinski", Romalı "Romaŕ, romski", Kölnlü
- -cik, -cık, -cuk, -cük (diminutiw)
- -di, -dı, -du, -dü (preteritum)
- -i, -ı, -u, -ü (akuzatiw)
- -inci, -ıncı, -uncu, -üncü (ordinalny licbnik) Na pś. ikinci "prědny", onuncu "źasety"
- -(y)ip, -(y)ıp, -(y)up, -(y)üp (konwerbowa kóńcowka pśedcasnosći)
Někotare dwójozłožkowe sufikse maju wobej harmoniji, pśi comž małka wokalna harmonija jo w jadnej złožce a wjelika wokalna harmonija w drugej.
- -(y)ince, -(y)ünce, -(y)ınca, -(y)unca (konwerbowa kóńcowka z wóznamom "gaž")
- -dikçe, -dıkça, -dukça, -dükçe (konwerbowa kóńcowka z wóznamom "tak dłujko kaž/ako")
Mimo togo samo małko wuwześow eksistěruju, kaž na pś. -ken (konwerbowa kóńcowka z wóznamom "mjaztym až"), wokal o w kóńcowce -iyor (prezens).
Mongolske rěcy
wobźěłaśMongolšćina
wobźěłaśMongolšćina ma tśi klasy wokalow:
- Prědne wokale: ө, ү, э
- Slězne wokale: а, о, у
- Neutralne wokale: и
Wokale я, е, ю, ё su faktiski kombinacije wokalow а, э, у, о z konsonantom й. Jolic słowo wopśimjejo jano wokal и, da se ako słowo prědnego rěda wobjadnaju.
| Funkcija | Prědne wokale | Wóznam | Slězne wokale | Wóznam |
|---|---|---|---|---|
| prezensa abo futur | Чи ирнэ. | Ty pśiźoš. | Би тэнд явна. | Ja tam du. |
| Тэр надад ном(ыг) өгнө. | Wón/Wóna knigły mě da. | Тэр майханд орно. | Wón/wóna do stana nutś źo. | |
| preteritum abo wótglědanje | Чи сайхан кино үзлээ. | Sy dobry film wiźeł. | Би цэцэрлэгт суулаа. | Som w zagroźe sejźeł. |
| Чи одоо явлаа. | Ty něnto źoš. | |||
| цецерлег | zagroda | сайхан | dobry |
Uralske rěcy
wobźěłaśFinšćina
wobźěłaś
Finšćina ma tśi klasy wokalow:
- Prědne wokale: ä, ö, y
- Slězne wokale: a, o, u
- Neutralne wokale: i, e
Neutralne wokale se mógu pó wokalu z dweju prědneju kupkow jawje a se mógu z wokalami z wobeju rědow kombiněrowaś, na pś. äi, öi, yi a ai, oi a ui. Jolic słowo wopśimjejo jano neutralne wokale, da se wokale z prědnego kupki wužywaju, na pś. eikö, eihän.
| Funkcija | Prědne wokale | Wóznam | Slězne wokale | Wóznam |
|---|---|---|---|---|
| Täälläkö koira on? | Pjas jo tu? | Koira on tuolla. | Pjas jo tam. | |
| Missähän kissa on? | Źo jo kócka? | Kissa on puutarhassa. | Kócka jo w zagroźe. | |
| Aasi ei ole täällä. | Wósoł njejo tu. | Tuollako aasi on? | Wósoł jo tam? | |
| Hiirellä on lyhyet jalat. | Myš ma krotke nogi. | Aasilla on pitkät korvat. | Wósoł ma dłujkej wušy. | |
| inesiw | nenässä | w nosu, na nosu | kuvassa | na wobrazu |
| elatiw | pöydästä | wót blida | talosta | z doma |
| adesiw | pöydällä | na blidźe | torilla | na wikach |
| ablatiw | häneltä | wóte njogo | torilta | wót wikow |
| pšašajuca partikla | -kö | ? | ko | ? |
| -hän | -han |
Pśi kompozicijach se wokal pó slědnem wobstatku złožujo.
Hungoršćina
wobźěłaś| Prědne | Slězne | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Krotke | Dłujke | Krotke | Dłujke | |||||
| Njekulowaśone | Kulowaśone | Njekulowaśone | Kulowaśone | Njekulowaśone | Kulowaśone | Njekulowaśone | Kulowaśone | |
| Wusoke | i | ü | í | ű | u | ú | ||
| Srjejźne | ö | é | ő | o | ó | |||
| Niske | e | a | ||||||
| Nejwěcej niske | á | |||||||
Hungoršćina ma 14 wokalow. Ale w někotarych narěcach a pó źělach wobchadnej rěcy se dalšna warianta "e" jawi.
Eksistěruju tśi typy sufiksow, a to jadnoformowe, dwójoformowe a tśiformowe.
- Jadnoformowe sufikse cesto maju jaden z wokalow "e", "é", "i" a "í" a su na pś. -ig "až do" (na pś. hajóig "až do łoźi"), -ként "ako" (na pś. hajóként "ako łoź"), -kor (cas, na pś. negykor "pěśich"), -é 'wobsydstwowa kóńcowka'.
- Dwójoformowe sufikse su na pś. -ban/-ben "w +lokatiw" (inesiw, na pś. kezben "w ruce", hajóban "w łoźi"), -be/-ba "do +genitiw" (ilatiw, na pś. kezbe "do ruki", hajóba "do łoźi"), -nek/-nak "-ej/-u, -je/-i (sg.); -am (pl.)" (datiw, na pś. körnek "kruhu", hajónak "łoźi"), -unk/-ünk "my +prezensa"
- Tśiformowe sufikse su na pś. -hoz/-hez/-höz "k" (na pś. hajóhoz "k łoźi", évhez "k lětu", körhöz "ke kruhu"), -szor/-szer/-ször "raz" (na pś. kétszer "dwa raz", ötször "pěś raz", hatszor "šesć raz")
Žrědła
wobźěłaś- Powšitkowne
- Metzler Lexikon Sprache. 1. nakład. J. B. Metzler'sche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1993, ISBN 3-476-00937-8 (Zapis Vokalharmonie, b. 683). (nim.)
- Za jadnotliwe rěcy
- Margarete I. Ersen-Rasch: Baschkirisch, Lehrbuch für Anfänger und Fortgeschrittene. Harrassowitz, 2099, ISBN 978-3-447-05730-1 (Zapis Die Vokale und die Vokalharmonie, b. XV-XVI). (nim.)
- Hasan Çakır: Grammatik kurz & bündig Türkisch. PONS GmbH, Stuttgart, ISBN 978-3-12-561667-7 (Zapis Die Vokalharmonie, b. 12-14). (nim.)
- Małka gramatika turkojšćiny (nim.)
- Hans-Peter Vietze: Lehrbuch der mongolischen Sprache. 5. nakład. VEB Verlag Enzyklopädie, Leipzig 1988, ISBN 3-324-00242-7 (Zapis Die Vokalharmonie, b. 20-21). (nim.)
- Semrau, Richard: Langenscheidts Praktisches Lehrbuch Finnisch. Langenscheidt, Berlin 1995, ISBN 3-468-26140-3. (nim.)
- Tompa, József: Kleine Ungarische Grammatik. VEB Verlag Enzyklopädie a Akadémiai Kiadó, Leipzig, Budapest 1972, b. 14-16, 19. (nim.)
- Hegedűs, Rita: Grammatik kurz & bündig Ungarisch. Ernst Klett Sprachen GmbH, Stuttgart 2006, ISBN 978-3-12-561167-2, b. 9-10. (nim.)
- Simig, Pia: Kauderwelsch Ungarisch Wort für Wort. 10. nakład. Reise KNOW-HOW Verlag, Bielefeld 2008, ISBN 978-3-89416-053-1, b. 12-13. (nim.)