Letišćina
Letišćina (letiski latviešu valoda) słuša do kupki baltiskich rěcow. Jo zastojańska rěc w Letiskej, źož ju powěda něźi 2 mil. luźi.
| latviešu valoda Letišćina | ||
| kraje | Letiska | |
| powědarje | 2,2 milionow | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | indoeuropske rěcy | |
| oficielny status | ||
| oficielna rěc | Letiska, Europska Unija | |
| rěcne kody | ||
| ISO 639-1: |
lv | |
| ISO 639-2: |
lav | |
| ISO 639-3 (SIL): |
lav | |
| Wikipedija | ||
Klasifikacija wobźěłaś
Letišćina jo jadna z dweju eksistěrujuceju baltiskeju rěcowu, pódkupka indoeuropskich rěcow. Letišćina a specialnje litawšćina se wobglědatej kaž nejwěcej archaiske z powědanych indoeuropskich rěcow. Nejwěcej pśiswójźbnych drugich indoeuropskich rěcow su słowjańske a germaniske rěcy.
Pšawopis a wugronjenje wobźěłaś
Kaž wětšyna indoeuropskich rěcow, letišćina wužywa modificěrowany łatyński alfabet kótaryž wopśimjejo 33 pismikow. Alfabet njewužywa pismiki q, w, x, a y, ale jo wón pśidawał pismiki ā, č, ē, ģ, ī, ķ, ļ, ņ, š, ū, a ž. Ö se wužywa jano w latgaliskej narěcy, dokulaž jogo oficialne wužyśe se skóńcnuł za cas 1940.. Pśisamem kuždy fonem ma swójski pismik, togodla se pśisamem pśecej mógu wěźeś wugronjenje słowa gaž se je cyta. Jano rozdźěl mjaz /e/ a /ɛ/ zwětšego se njepišo.
Konsonanty wobźěłaś
| Letiski | IPA | Serbski | Pśikład |
|---|---|---|---|
| b | [b] | b | bērns ‘źiśe’ |
| c | [ʦ] | c | cilvēks ‘cłowjek’ |
| č | [ʧ] | č | čakls ‘pilny’ |
| d | [d] | d | diena ‘źeń’ |
| f | [f] | f | fabrika ‘fabrika’ |
| g | [g] | g | gribēt ‘kśěś’ |
| ģ | [ɟ] | někak dj; eksaktnje kaž hungorski „gy“ | ģimene ‘swójźba’ |
| h | [x] | ch (kaž nimski machen) | haoss ‘chaos’ |
| j | [j] | j | jaka ‘jaka’ |
| k | [k] | k | kakls ‘šyja’ |
| ķ | [c] | někak tj (kaž w tja); eksaktnje kaž hungorski „ty“ abo islandske wugronjenje wót kj w Reykjavík |
ķīmija ‘chemija’ |
| l | [l] | skerjej tłusty l (kaž nimski Trakl) | labs ‘dobry’ |
| ļ | [ʎ] | lj | ļoti ‘wjelgin’ |
| m | [m] | m | maz ‘mało’ |
| n | [n] | n | nākt ‘pśiś’ |
| ņ | [ɲ] | nj | ņemt ‘wześ’ |
| p | [p] | p | pazīt ‘znaś’ |
| r | [r] | r (r z jězykowym kónčkom) | redzēt ‘wiźeś’ |
| s | [s] | s | sacīt ‘groniś’ |
| š | [ʃ] | š | šeit ‘tu’ |
| t | [t] | t | tauta ‘lud’ |
| v | [v] | w | valsts ‘stat’ |
| z | [z] | z | zināt ‘wěźeś’ |
| ž | [ʒ] | ž | žurka ‚ratwa‘ |
Pismika h a f jano w cuzych słowach abo póžyconkach wustupujotej.
Wokale wobźěłaś
Letišćina rozeznawa w swójskich słowach pěś wokalowych fonemow, z kótarychž /e/ a /æ/ se zwětšego samski ako e pišotej. Jano w tak mjenjowanem rozšyrjonym pšawopisu se rozeznawatej, ale rozdźělnje wótwisnje wót awtorow. W póžyconkach a cuzych słowach da se dalšny wokal /o/ pśidaś. Wše druge wokale se w letišćinje narownaju.[1]
| palatalne | welarne | uwularne | |
|---|---|---|---|
| zacynjone | i | u | ɑ |
| wócynjone | e | æ |
| Letiski | IPA | Serbski | Pśikład |
|---|---|---|---|
| a | [a] | a | akls ‘slěpy’ |
| ā | [aː] | ah | ātrs ‘spěšny’ |
| e | [ɛ], [æ] | ä, wótergi wjelgin wótwórjony ä (kaž w engelskem hat) | ezers ‘jazoro’ |
| ē | [ɛː], [æː] | äh, wótergi wjelgin wótwórjony ä (kaž w engelskem bad) | ēst ‘jěsć’ |
| i | [i] | i | ilgs ‘dłujki’ |
| ī | [iː] | ie | īss ‘krotki’ |
| o | [uɐ], [ɔ], [ɔː] | uo, wótwórjony o | ozols ‘dub’, opera ‘opera’ |
| u | [u] | u | uguns ‘wogeń’ |
| ū | [uː] | uh | ūdens ‘wóda’ |
Wokale z makronom (toś ā, ē, ī a ū) se dłujko wugroniju, pśeśiwo comu normalne wokale su wjelgin krotke, na kóńcu słowow su zwětšego lěbda słušabne.
Pismik o se w spócetnje letiskich słowach ako diftong [uɐ], w póžyconkach zwětšego ako [ɔ] abo [ɔː] wugronijo.[1] Dokulaž diftongi njamógu dłujke abo krotke byś, njeeksistěrujo o z makronom w letiskem pismje.
Mimo togo krotke njeakcentuěrowane wokale mógu se reducěrowaś, na pś. bija „wón jo był“ se [bij] město [bijɑ] wugronijo. A wokale mógu se samo njespiwne byś, na pś. cilvēki se ako [t͡silʋæ:ki̥] město [t͡silʋæ:ki] wugronijo.[1]
Pśizuk wobźěłaś
Pśizuk z někotarymi wuwześami jo na prědnej złožce.
Gramatika wobźěłaś
Letišćina ma dwa genusa a numerusa, a šesć padow.
Nožki wobźěłaś
Žrědła wobźěłaś
- Bernardo Christophe: Kauderwelsch 82, Lettisch Wort für Wort. 3. nakład. Reise Know-how Verlag Peterv Rump GmbH, 2002.
- Jan Hendrik Holst: Lettische Grammatik. Helmut Buske Verlag, Hamburg 2001.
Bulgaŕšćina | Češćina | Dańšćina | Engelšćina | Estnišćina | Finšćina | Francojšćina | Grichišćina |Hungoršćina | Iršćina | Italšćina | Letišćina | Litawšćina | Maltezišćina | Nimska rěc | Nižozemšćina | Pólšćina | Portugišćina | Rumunšćina | Słowakšćina | Słowjeńšćina | Špańšćina | Šwedšćina
| pódzajtšnobaltiske rěcy: | Kuršćina† - Letišćina - Litawšćina - Selšćina† - Zemgalšćina† |
| pódwjacornobaltiske rěcy: | Prušćina† - Jatwingšćina† - Sudowšćina† |
| † wumarłe |
